Τί πέτυχε η "πλατεία";

Πριν λίγες μέρες, στις 7 Ιουνίου, με το κείμενο "Πάμε πλατεία (ακομμάτιστα);", κατέστησα σαφείς τις επιφυλάξεις μου σχετικά με την αποτελεσματικότητα του περίφημου "κινήματος των αγανακτισμένων". Για να μη γίνω απολύτως κυνικός, ρωτώντας "ποιο κίνημα;", ας δούμε τι μεσολάβησε από τότε ίσαμε σήμερα.

Την ίδια μέρα, στις 7 Ιουνίου, συνεδρίασε ο Κοινοβουλευτικός Τομέας Εργασίας (ΚΤΕ) του ΠΑΣΟΚ για την οικονομία. Κάποιοι κυβερνητικοί βουλευτές, τάχατες θορυβημένοι από τις λαϊκές αντιδράσεις, επιτέθηκαν στον τότε υπουργό οικονομικών, τονίζοντας ορισμένες αδικίες των μέτρων που περιλαμβάνει το μεσοπρόθεσμο. Πολλοί, μάλιστα, πρότειναν την αντικατάσταση μερικών μέτρων με άλλα ισοδύναμα (π.χ. να μη μειωθεί το αφορολόγητο αλλά να επιβληθεί έκτακτη εισφορά σε όλους τους φορολογούμενους). Όλοι αυτοί εμφανίστηκαν δήθεν "θορυβημένοι" από την "δυσαρέσκεια της πλατείας", παρ' ότι ο Πεταλωτής δήλωνε ανοιχτά ότι "τέτοια κινήματα δεν τα φοβόμαστε".

Την επόμενη μέρα, ξεκίνησε ο ωμός εκβιασμός του λαού από σύσσωμη την κυβέρνηση, με κεντρικό επιχείρημα ότι η ψήφιση του μεσοπρόθεσμου αποτελεί μονόδρομο για την λήψη της 5ης δόσης, αλλιώς χρεωκοπούμε. Το ανέκδοτο αυτής της εκστρατείας μάς το είπε ο ίδιος ο πρωθυπουργός, ισχυριζόμενος ότι το μεσοπρόθεσμο "έγινε μετά από συστηματικές διαδικασίες διαβούλευσης και συνεννόησης με την κοινοβουλευτική ομάδα...για να στηρίξουμε τους πιο ευάλωτους, τους πιο αδύναμους, τους άνεργους...για το καλό της Ελλάδας"(!!)

Κι ενώ η αστική εξουσία (σε κυβέρνηση κι αντιπολίτευση) αποδυόταν σε κάθε λογής προσπάθεια πειθαναγκασμού της κοινής γνώμης, το "κίνημα της πλατείας" συνέχιζε απτόητο την "ακομμάτιστη" δραστηριότητά του, επιχειρώντας να επηρεάσει τις εξελίξεις δίχως βία (σε πείσμα του εθνικού μας ποιητή, ο οποίος επιμένει ότι η ελευθερία "με βια μετράει τη γη"). Κάποιοι "εύθικτοι" κυβερνητικοί βουλευτές παραιτήθηκαν (επειδή -προφανώς- δεν είχαν τα κότσια να μείνουν και να καταψηφίσουν) και ο πρωθυπουργός ανακάτεψε την σούπα με τον ανασχηματισμό, σαν τον Μανωλιό που έβαλε "το βρακί του αλλιώς".

Ο ανασχηματισμός φάνηκε ότι "έστρωσε" τα πράγματα για την κυβέρνηση, την ίδια ώρα που ο Σαμαράς έκανε "περήφανη αντίσταση" στους ευρωπαίους ομοϊδεάτες του, οι οποίοι τον πίεζαν να αποδεχτεί την κυβερνητική πρόταση για "εθνική συναίνεση". Κι ενώ το "κίνημα της πλατείας" αβγάταινε τα "I like" του στο Φέισμπουκ, δυο βουλευτές του ΠΑΣΟΚ, οι Αθανασιάδης και Ρομπόπουλος, δήλωσαν ανοιχτά ότι θα καταψηφίσουν το μεσοπρόθεσμο. Ο πρώτος θα το έκανε λόγω του ξεπουλήματος της ΔΕΗ (μιας και είναι βουλευτής Κοζάνης, δηλαδή Πτολεμαΐδα κλπ) και ο δεύτερος επειδή, όπως είπε, "είμαι 32 χρόνια επιχειρηματίας και τέτοια μέτρα δεν θα έπαιρνα ποτέ στην επιχείρησή μου". Παράλληλα, οι τηλεδημοσιογράφοι άρχισαν να "ανακαλύπτουν" και άλλους "επικίνδυνους" κυβερνητικούς βουλευτές, δίνοντας ελπίδες στους παροικούντες την πλατεία.

Πλησιάζοντας στην ημέρα της ψηφοφορίας, τα γάλατα άρχισαν να σφίγγουν, με προεξάρχοντα τον Πάγκαλο, ο οποίος από τη μια θυμήθηκε τις δημοκρατικές καταβολές του ΠΑΣΟΚ κι από την άλλη κούνησε αυστηρά το δάχτυλο στην μούρη όλου του κόσμου, επισείοντας την απειλή των τανκς. Την ίδια ώρα, ο μεν Αθανασιάδης ικανοποιήθηκε με την δέσμευση Βενιζέλου ότι το ξεπούλημα της ΔΕΗ δεν πρόκειται να γίνει αύριο-μεθαύριο αλλά σε 5-6 μήνες ο δε Ρομπόπουλος συγκινήθηκε σφόδρα από τις ομιλίες του πρωθυπουργού και του υπουργού οικονομικών κι άρχισε να σκέφτεται μήπως, τελικά, θα μπορούσε να πάρει τέτοια μέτρα και στην επιχείρησή του. Από κοντά κι άλλοι βουλευτές (Κουρουπλής, Αντωνίου κλπ) δήλωσαν ότι θα αποφασίσουν την τελευταία στιγμή για το τι θα κάνουν, λες και τα πράγματα δεν ήσαν ξεκάθαρα και περίμεναν την επιφοίτηση του αγίου πνεύματος.

Κάπως έτσι φτάσαμε στο κρεσέντο της λαϊκής διαμαρτυρίας, τόσο με την διήμερη απεργία όσο και με το φορτσάρισμα των "αγανακτισμένων" της πλατείας. Τόσο πολύ "ταράχτηκε" το πολιτικό κατεστημένο, ώστε φρόντισε να διατηρήσει, ως χρυσή εφεδρεία, το κομματίδιο της Ντόρας, οι βουλευτές του οποίου θα ψήφιζαν "κατά συνείδηση". Παναπεί, οι πέντε θα ήσαν έτοιμοι να "διορθώσουν" οποιοδήποτε τυχόν "στραβοπάτημα" γίνει κατά την ψηφοφορία.

Συμπέρασμα; Η λαϊκή αντίσταση και αντίδραση σε κάθε αντιλαϊκή πολιτική είναι κάτι πολύ σοβαρό για να το περιορίσουμε σε ευκαιριακές διαμαρτυρίες τύπου "πλατείας". Ο καπιταλισμός έχει βαθειές ρίζες και δεν ανατρέπεται με μια αδόκιμη "γιούργια". Χρειάζεται πραγματικός αγώνας για την ανατροπή του. Αγώνας που απαιτεί ταξική συνείδηση, συνειδητή οργάνωση, θεωρητικό υπόβαθρο και πολιτική κάλυψη ενώ πρέπει να ξεκινάει από τα κύτταρα της κοινωνίας, όπως η οικογένεια, το σχολείο και ο χώρος δουλειάς. Όλα τα άλλα είναι φούμαρα που δεν μπορούν όχι να ανατρέψουν την καθεστηκυία τάξη αλλά ούτε καν να την γαργαλήσουν.



Σημείωση: Πρέπει να ξεκαθαρίσω ότι τούτο το κείμενο γράφτηκε πριν γίνει η ψηφοφορία στην βουλή, σχετικά με το περίφημο "μεσοπρόθεσμο". Δυστυχώς, δεν διατηρώ καμμιά αμφιβολία για το αποτέλεσμα.

"Φοβάμαι"

Τον Νοέμβριο του 1983, στην επέτειο του Πολυτεχνείου, ο Μανώλης Αναγνωστάκης δημοσίευσε στην εφημερίδα "Αυγή" ένα ποίημα με τον τίτλο "Φοβάμαι". Ήταν η δική του απότιση φόρου τιμής, μακρυά από παράτες και κάμερες. Τούτη τη μέρα απεργίας, διαμαρτυρίας κι αγώνα, ας γίνουν εκείνοι οι στίχοι το σημερινό μας αντίδωρο:


Φοβάμαι
τους ανθρώπους που εφτά χρόνια
έκαναν πως δεν είχαν πάρει χαμπάρι
και μια ωραία πρωία –μεσούντος κάποιου Ιουλίου–
βγήκαν στις πλατείες με σημαιάκια κραυγάζοντας
"Δώστε τη χούντα στο λαό".

Φοβάμαι τους ανθρώπους
που με καταλερωμένη τη φωλιά
πασχίζουν τώρα να βρουν λεκέδες στη δική σου.

Φοβάμαι τους ανθρώπους
που σου 'κλειναν την πόρτα
μην τυχόν και τους δώσεις κουπόνια
και τώρα τους βλέπεις στο Πολυτεχνείο
να καταθέτουν γαρίφαλα και να δακρύζουν.

Φοβάμαι τους ανθρώπους
που γέμιζαν τις ταβέρνες
και τα 'σπαζαν στα μπουζούκια
κάθε βράδυ
και τώρα τα ξανασπάζουν
όταν τους πιάνει το μεράκι της Φαραντούρη
και έχουν και "απόψεις".

Φοβάμαι τους ανθρώπους
που άλλαζαν πεζοδρόμιο όταν σε συναντούσαν
και τώρα σε λοιδορούν
γιατί, λέει, δεν βαδίζεις στον ίσιο δρόμο.

Φοβάμαι, φοβάμαι πολλούς ανθρώπους.
Φέτος φοβήθηκα ακόμα περισσότερο.

"΄Ακουσα πως τίποτε δεν θέλετε να μάθετε"

Άλλη μια μέρα απεργίας σήμερα και, όπως συνηθίζει τούτο το ιστολόγιο, δεν είναι ώρα για δημοσιεύσεις και για σκέψεις αλλά για συμμετοχή. Φυσικά, ένα αντίδωρο είναι πάντοτε καλοδεχούμενο, έτσι;  Σήμερα θα το πάρουμε από το χέρι του Μπέρτολντ Μπρεχτ. Τίτλος του, "Άκουσα πως τίποτε δεν θέλετε να μάθετε":

Άκουσα πως τίποτα δεν θέλετε να μάθετε.
Απ' αυτό βγάζω το συμπέρασμα πως είσαστε εκατομμυριούχοι.
Το μέλλον σας είναι σιγουρεμένο - το βλέπετε
μπροστά σας σ' άπλετο φως. Φρόντισαν
οι γονείς σας για να μη σκοντάψουνε τα πόδια σας
σε πέτρα. Γι' αυτό τίποτα δε χρειάζεται
να μάθεις. Έτσι όπως είσαι
εσύ μπορείς να μείνεις.

Κι έτσι κι υπάρχουνε ακόμα δυσκολίες, μιας κι οι καιροί
όπως έχω ακούσει είναι ανασφαλείς,
τους ηγέτες σου έχεις, που σου λένε ακριβώς
τι έχεις να κάνεις για να πας καλά.
Έχουνε μαθητέψει πλάι σε κείνους
που ξέρουν τις αλήθειες που ισχύουνε
για όλους τους καιρούς
μα και τις συνταγές που πάντα βοηθάνε.

Μιας και για σένα γίνονται τόσο πολλά
δε χρειάζεται ούτε δαχτυλάκι να κουνήσεις.
Βέβαια, αν τα πράματα ήταν διαφορετικά
η μάθηση θα 'τανε υποχρέωσή σου.


("Μπέρτολτ Μπρεχτ- Ποιήματα", μετάφραση Νάντιας Βαλαβάνη, εκδόσεις "Σύγχρονη Εποχή")

Μοχλεύσεις και τραπεζικές αναμοχλεύσεις

Πριν λίγο καιρό, κυκλοφόρησε στο διαδίκτυο ένα φιλμάκι διαρκείας 47 λεπτών, με τίτλο "Το χρήμα ως χρέος". Το θέμα του είναι η δημιουργία χρήματος μέσα από τις χρηματοπιστωτικές διαδικασίες του τραπεζικού συστήματος. Με απλά παραδείγματα, ο σκηνοθέτης -και πρώην χίππυ- Paul Grignon εξηγεί παραστατικά πώς η χρηματιστική και τραπεζική βιομηχανία, μέσω του μηχανισμού της δανειοδότησης, έχει καταφέρει να ελέγχει και να εκμεταλλεύεται την παγκόσμια οικονομία. Παρά τις αμφιλεγόμενες κριτικές που δέχτηκε, το εν λόγω φίλμ βοηθάει πολύ στην κατανόηση της λειτουργίας του τραπεζικού συστήματος.

Στην τελευταία του έκθεση, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο διαπιστώνει -με τρόμο, σχεδόν- ότι το διεθνές τραπεζικό σύστημα χρειάζεται επειγόντως εξυγίανση. Παράλληλα, πολλοί αναλυτές παρατηρούν ότι οι ευρωπαϊκές τράπεζες παρουσιάζουν σήμερα τα συμπτώματα που παρουσίαζε η Λέμαν Μπράδερς το 2008, λίγο πριν την κατάρρευσή της: βασίζονται σε δανεισμένο χρήμα και, κυρίως, σε φτηνά βραχυπρόθεσμα δάνεια, γεγονός που τις καθιστά ευάλωτες σε οποιοδήποτε διεθνές "σοκ". Αυτός είναι και ο βασικός λόγος που οι ευρωπαίοι (κυρίως γερμανοί και γάλλοι) τρέμουν την περίπτωση χρεωκοπίας της ελληνικής οικονομίας. Είναι δε απολύτως λογικό να τρέμουν περισσότερο οι γερμανοί κι οι γάλλοι γιατί αυτών των χωρών οι τράπεζες έχουν στα συρτάρια τους ελληνικά ομόλογα ύψους περίπου 90 δισεκατομμυρίων ευρώ.

Δεν οφείλεται, όμως, στους απόλυτους αριθμούς η κατ' επανάληψη εκφρασμένη πεποίθησή μου ότι οι ευρωπαίοι εταίροι μας δεν θα μας αφήσουν ούτε να πτωχεύσουμε ούτε να ξαναγυρίσουμε στην δραχμή. Τουλάχιστον, δεν θα μας αφήσουν μέχρι να μας ξεζουμίσουν ίσαμε την τελευταία σταγόνα. Η βεβαιότητά μου ότι η Ευρώπη θα μας κρατήσει, έστω και με το ζόρι (ό,τι κι αν σημαίνει η λέξη "ζόρι"), πηγάζει περισσότερο από την ανάγνωση ορισμένων σχετικών αριθμών. Αλλά, πριν αναφερθώ σ' αυτούς τους αριθμούς, ας ρίξουμε μια ματιά σε έναν βασικό χρηματοπιστωτικό όρο, τον όρο "μόχλευση".

Σύμφωνα με ένα πολύ καλό άρθρο της δικτυακής εγκυκλοπαίδειας Βικιπαιδεία, "Η χρηματοοικονομική μόχλευση (financial leverage) είναι η διαδικασία ανάληψης χρέους με σκοπό την έναρξη, συνέχιση ή επέκταση μιας επιχειρηματικής δραστηριότητας. Μια επιχείρηση ή οργανισμός θεωρούμε ότι κάνει ιδιαίτερη χρήση χρηματοοικονομικής μόχλευσης αν επιδιώκει χρηματοδότηση μέσω ξένων κεφαλαίων έναντι ιδίων κεφαλαίων". Με απλά λόγια, λέμε ότι όσο περισσότερα δανεικά παίρνει μια επιχείρηση τόσο μεγαλύτερη μόχλευση κάνει.

Και τώρα που είδαμε τι παναπεί "μόχλευση", ας επιστρέψουμε στους σχετικούς αριθμούς που ανέφερα πρωτύτερα. Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΔΝΤ, ο δείκτης μόχλευσης των γερμανικών τραπεζών είναι 32. Αυτό σημαίνει ότι οι γερμανικές τράπεζες, για κάθε 1 ευρώ που πραγματικά διαθέτουν στα συρτάρια τους, έχουν χορηγήσει δάνεια 32 ευρώ. Πόσο κακό είναι αυτό το νούμερο; Εσείς πόσο νομίζετε; Για να σας βοηθήσω, σας πληροφορώ ότι, την ώρα που κατέρρεε, η Λέμαν Μπράδερς είχε δείκτη μόχλευσης 31! Όχι, βέβαια, πως η κατάσταση είναι καλύτερη και στις άλλες χώρες, έτσι; Από κοντά πάνε και οι βελγικές τράπεζες με μόχλευση 30, οι γαλλικές με 26 και οι βρεττανικές με 24.

Νομίζω ότι ήδη ακούω τις πρώτες απορίες από τους αδαείς, οι οποίοι αδυνατούν να κατανοήσουν πώς γίνεται να έχω 10 ευρώ στην τσέπη μου και να δανείζω σε κάποιον 300. Θα μπορούσα να επιχειρήσω μια μακρά εξήγηση, αρχίζοντας από το γνωστό ανέκδοτο-αίνιγμα με τον τουρίστα ο οποίος αφήνει καπάρο 100 ευρώ στον ρεσεψιονίστ ενός ξενοδοχείου, ανεβαίνει να δει το δωμάτιο, δεν μένει ικανοποιημένος και φεύγει παίρνοντας πίσω το κατοστάρικό του, με το οποίο, στο μεταξύ, έχουν ξοφλήσει τα χρέη τους όλοι οι εργαζόμενοι στο ξενοδοχείο. Θα μπορούσα, επίσης, να σας θυμίσω ότι κάτι παρόμοιο με το κατοστάρικο του τουρίστα συμβαίνει και με τις μεταχρονολογημένες επιταγές που αλλάζουν χέρια με αλλεπάλληλες οπισθογραφήσεις. Όμως, το καλύτερο είναι να βρείτε στο διαδίκτυο και να παρακολουθήσετε το φιλμάκι το οποίο ανέφερα στην εισαγωγή αυτού του κειμένου(*).

Συμπέρασμα; Όσο οι μοχλεύσεις του τραπεζικού συστήματος παραμένουν σε υψηλά επίπεδα, αυτό το ίδιο το σύστημα (η κολώνα του καπιταλισμού) θα κάνει ό,τι μπορεί για να αποτρέψει και την χρεωκοπία μας και την έξοδό μας από την ευρωζώνη. Όλες οι αντίθετες δηλώσεις των -ελλήνων και ξένων- πολιτικών προορίζονται για φτηνή λαϊκή κατανάλωση. Η μόνη ελπίδα να "δραπετεύσουμε" από το μαντρί, πριν μας αρμέξουν εντελώς, είναι να ξεσηκωθεί ο λαός και να ανατρέψει τους αρμεχτές του.

Καταλαβαίνω ότι σήμερα δεν ήμουν πολύ "εύπεπτος", όμως ποτέ δεν υποσχέθηκα ότι θα είμαι. Θεωρώ ότι μερικά "δύσκολα" κείμενα είναι απαραίτητα για να κατανοούμε όσα συμβαίνουν γύρω μας. Για όσους ικανοποιούνται με αφορισμούς, κραυγές και τσιτάτα, υπάρχουν ο Πρετεντέρης με τον Καψή στο Μέγκα κι ο Κώνστας με την Μακρή στο Άλτερ.


(*) Το φιλμ "Το χρήμα ως χρέος" έχει δημοσιευθεί -με ελληνικούς υπότιτλους!- στο Youtube, σπασμένο σε 5 βιντεάκια 8-10 λεπτών το καθένα. Προς διευκόλυνση όσων θα ήθελαν να το παρακολουθήσουν, ιδού οι σχετικοί σύνδεσμοι: μέρος 1, μέρος 2, μέρος 3, μέρος 4, μέρος 5.

"Ο φίλος του μακαρίτη"

Αν στόχος ενός συγγραφέα είναι να προκαλέσει, τότε ο Αντρέι Γιούριεβιτς Κουρκόφ τα έχει καταφέρει με το παραπάνω. Ο διασημότερος λογοτέχνης της Ουκρανίας έχει γεννηθεί στο Λένινγκραντ αλλά από μικρή ηλικία μένει στο Κίεβο και είναι πολιτογραφημένος ουκρανός. Κι ενώ μιλάει 11 γλώσσες, επιμένει να γράφει τα έργα του αποκλειστικά στα ρωσσικά., επειδή πιστεύει ότι σε μια πρώην σοβιετική δημοκρατία δεν πρέπει τα ρωσσικά να θεωρούνται ξένη γλώσσα. Έτσι, έχει μπει στο στόχαστρο των συμπατριωτών του ουκρανών. Αλλά ούτε και στην Ρωσσία αντιμετωπίζεται με καλύτερο τρόπο, αφού το λογοτεχνικό κατεστημένο εκεί δεν αναγνωρίζει σε κανένα μη ρώσσο το δικαίωμα να χρησιμοποιεί την ρωσσική γλώσσα. Σημειωτέον ότι, παρ' ότι ο Κουρκόφ γράφει στα ρωσσικά, στα βιβλιοπωλεία της Ρωσσίας δεν πωλείται κανένα βιβλίο του!

Αυτόν τον αξιόλογο συγγραφέα θα γνωρίσουμε σήμερα μεσα από το ενδιαφέρον μυθιστόρημά του με τίτλο "Ο φίλος του μακαρίτη". Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα, το οποίο θα μπορούσαμε άνετα να το χαρακτηρίσουμε ως παραβολή. Μέσα από μια απλή ιστορία, η οποία θυμίζει σενάριο μαύρης κωμωδίας, ο Κουρκόφ ιχνογραφεί την καθημερινότητα των συμπατριωτών του, όσο κι αν μερικά σημεία της φαντάζουν "τραβηγμένα". Αλλά ας πούμε δυο λόγια για την υπόθεση.

Ο Τόλια, ένα κοινό φτωχαδάκι, είναι βυθισμένος σε κατάθλιψη επειδή η γυναίκα του τον απατά μπρος στα μάτια του. Απογοητευμένος από την ζωή, σκέφτεται έντονα να αυτοκτονήσει αλλά δεν έχει το απαιτούμενο θάρρος γι' αυτό. Όταν, όμως, συναντά τον παλιό του συμμαθητή Ντίμα και μαθαίνει ότι αυτός έχει επαφές με τον υπόκοσμο, αναθαρρεί. Δέχεται να γίνει ψευδομάρτυρας για να εξοικονομήσει μερικά χρήματα και, μέσω του Ντίμα, προσλαμβάνει τον...δολοφόνο του. Κι ενώ ο Τόλια αισθάνεται ικανοποιημένος που κατάφερε να δρομολογήσει τον θάνατό του, η κατάσταση ανατρέπεται μόλις γνωρίζει την Λένα. Η Λένα είναι πόρνη αλλά ο Τόλια την ερωτεύεται και σ' αυτόν τον έρωτα βρίσκει καινούργιο ενδιαφέρον για την ζωή. Το πρόβλημα είναι ότι ο πληρωμένος δολοφόνος όχι μόνο βρίσκεται ήδη στο κατόπι του αλλά του είναι και παντελώς άγνωστος. Ο Τόλια, που δεν θέλει πια να πεθάνει, βρίσκει την λύση: προσλαμβάνει άλλον πληρωμένο δολοφόνο για να δολοφονήσει τον προηγούμενο πληρωμένο δολοφόνο...

"Ο φίλος του μακαρίτη" είναι ένα γλυκόπικρο μυθιστόρημα, το οποίο καταφέρνει να διατηρεί μια μελαγχολική ατμόσφαιρα ακόμα και στις περιπτώσεις όπου αγγίζει τα όρια της φαρσοκωμωδίας. Ο Κουρκόφ χειρίζεται με εντυπωσιακή μαεστρία το θέμα του, επιμένοντας να κρατάει για τον εαυτό του τον ρόλο του φωτορεπόρτερ: απεικονίζει κάθε λεπτομέρεια αλλά αποφεύγει την διατύπωση οποιουδήποτε συμπεράσματος ή διδάγματος.

Το βιβλιαράκι των σκάρτων 130 σελίδων κυκλοφορεί από τον "Καστανιώτη" και διαβάζεται με πραγματική ευχαρίστηση. Πάντως, θεωρώ ότι η έκδοση θα μπορούσε να είναι περισσότερο προσεγμένη. Για παράδειγμα, διαφωνώ με την απόδοση του ονόματος του συγγραφέα ως "Κούρκοφ", μιας και το Курков δεν μπορεί ποτέ να τονιστεί αλλού από την λήγουσα. Επίσης, δεν μπορώ να καταλάβω γιατί η λέξη "товарищ" (ταβάρις: σύντροφος), την οποία χρησιμοποιεί ο Κουρκόφ στον αυθεντικό τίτλο, αποδόθηκε στα ελληνικά ως "φίλος". Εν πάση περιπτώσει, για να μη γίνομαι και πολύ ιδιότροπος (όχι πως δεν είμαι!), "Ο φίλος του μακαρίτη" μου κράτησε εξαιρετική συντροφιά για σχεδόν τρεις ώρες και δεν μετάνοιωσα για το -σκάρτο- δεκάρικο που πλήρωσα στον βιβλιοπώλη μου.

Μια απορία και ολίγα περί βλακείας

Εκείνο που δυσκολεύομαι να καταλάβω είναι το από πού κι ως πού η Γερμανία έχει αναδειχτεί σε τιμητή των πάντων. Έχουμε φτάσει σε σημείο να μη γίνεται τίποτε στην Ευρώπη δίχως την συγκατάθεση των Γερμανών. Από τον κοντοπούτανο τον Σαρκοζύ ίσαμε τον λεβεντόψηλο τον Παπανδρέου, οι πάντες πασχίζουν να πείσουν την Μέρκελ να πάει με τα νερά τους. Ας μου εξηγήσει κι εμένα κάποιος προς τι αυτή η θεοποίηση της Γερμανίας.

Μη βιαστείτε να με αποκαλέσετε βλάκα. Και τα παραπολιτικά παιχνίδια καταλαβαίνω και τους σχηματισμένους συσχετισμούς δυνάμεων κατανοώ και την ισχύ της γερμανικής οικονομίας αντιλαμβάνομαι. Μόνο που η Ελλάδα, για παράδειγμα, δεν κατάντησε αποδιοπομπαίος τράγος ούτε εξ αιτίας κάποιας ανεξάρτητης πολιτικής ούτε λόγω της αδύναμης οικονομίας της. Η Ελλάδα κατάντησε διεθνώς δαχτυλοδειχτούμενη (ενίοτε δε με το μεσαίο δάχτυλο) λόγω των υψηλών ελλειμμάτων της, τα οποία δεν της επιτρέπουν να εξυπηρετήσει τα χρέη της.

Θα περίμενε κάποιος από την οικονομικά ισχυρή Γερμανία, σ' αυτόν τον τομέα να δίνει το καλό παράδειγμα, αφού παριστάνει τον αυστηρό παιδαγωγό που τραβάει το αφτί κάθε άτακτου παιδιού. Κι όμως, σύμφωνα με στοιχεία της Μπούντεσμπανκ, το γερμανικό δημόσιο χρέος έχει εκτοξευτεί σε τεράστια ύψη τα τελευταία χρόνια και, μάλιστα, μέσα στο 2010 ξεπέρασε τα 2 τρισεκατομμύρια ευρώ.

Σύμφωνα με την Μπούντεσμπανκ, λοιπόν, μέσα στο 2010 το γερμανικό χρέος αυξήθηκε κατά 319 δισ. ευρώ, φτάνοντας τα 2,08 τρισεκατομμύρια. Σε σχέση με το 2005, το χρέος αυξήθηκε κατά το ένα τρίτο (τότε ήταν κάπου 1,5 τρισ.) ενώ η σύγκριση με το 1990 είναι τελείως απογοητευτική, αφού τότε η Γερμανία χρωστούσε κάπου 500 δισεκατομμύρια.

Η πλάκα είναι ότι η "αυστηρή" Γερμανία παριστάνει τον θεματοφύλακα του Μάαστριχτ και της Λισαβώνας ενώ την ίδια στιγμή παραβιάζει σχεδόν κάθε όριο του περίφημου "Συμφώνου Σταθερότητος". Για παράδειγμα, το γερμανικό χρέος έφτασε μέσα στο 2009 το 73,5% του ΑΕΠ και το 2010 εκτινάχτηκε στο 83,2%, ενώ το Σύμφωνο Σταθερότητος βάζει όριο το 60% του ΑΕΠ.

Αξίζει να σημειώσουμε εδώ δυο στοιχεία, τα οποία καθιστούν περισσότερο τρανταχτή την γερμανική αποτυχία. Για το πρώτο έχουμε ξαναμιλήσει. Πρόκειται για τα οφέλη που προέκυψαν στην γερμανική οικονομία από την κατάλυση του ανατολικογερμανικού κράτους, η οποία πρόσφερε στην ενιαία Γερμανία μερικά εκατομμύρια φτηνού εργατικού δυναμικού. Το δεύτερο είναι ότι οι γερμανικές κυβερνήσεις έχουν εφαρμόσει εδώ και χρόνια όλα τα αντεργατικά και αντιλαϊκά μέτρα, τα οποία συνιστούν φορτικά και στην Ελλάδα: πάγωμα και συρρίκνωση μισθών, αυξήσεις φόρων, κατάλυση της προστασίας της εργασίας, αύξηση των ορίων ηλικίας για συνταξιοδότηση, ελαστική απασχόληση, περικοπές κοινωνικών δαπανών κλπ. Αν η λήψη αυτών των μέτρων τετραπλασίασε το γερμανικό χρέος μέσα σε μια εικοσατία, γιατί κάποιοι περιμένουν ότι σε μας θα έχει διαφορετικό αποτέλεσμα;

Από την μελέτη των στοιχείων της Μπούντεσμπανκ, προκύπτει άλλο ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο: η εκτίναξη του γερμανικού χρέους οφείλεται κυρίως στις ενισχύσεις που δόθηκαν με σκοπό την διάσωση τόσο των τραπεζών όσο και ορισμένων μεγάλων βιομηχανιών (λόγου χάριν, θυμηθείτε όσα έγιναν προ διετίας με την Όπελ). Ειδικά για την διάσωση των τραπεζών, το γερμανικό δημόσιο έχει επιβαρυνθεί ως τώρα με 241 δισεκατομμύρια ευρώ. Και βλέπουμε.

Ελπίζω ότι, μετά από όλα όσα είπα, πρέπει να έχω αποφύγει τον χαρακτηρισμό μου ως βλάκα και -μάλλον- δικαιούμαι να περιμένω μια εμπεριστατωμένη απάντηση στην απορία που διατύπωσα στην αρχή: από πού κι ως πού η Γερμανία έχει αναδειχτεί σε τιμητή των πάντων; Στο κάτω-κάτω, βρε αδερφέ, ας μου πει κάποιος με απλά λόγια ότι η Γερμανία πήρε αυτά τα μέτρα και πέτυχε εκείνα τα αποτελέσματα. Συγκεκριμένα πράγματα, έτσι; Όχι παρλαπίπες!

Λένε ότι η μεγαλύτερη βλακεία είναι να επιμένεις σε μια ήδη αποτυχημένη επιλογή, ελπίζοντας ότι κάποια στιγμή θα δώσει θετικά αποτελέσματα. Υπ' αυτή την έννοια, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η ελληνική οικονομία είναι καταδικασμένη εφ' όσον η σωτηρία της παραμένει στα χέρια ενός τσούρμου εθισμένου στην βλακεία.

Η "δια βίου αμάθεια" προ των πυλών

Οι φίλοι αναγνώστες αυτού του ιστολογίου γνωρίζουν την ιδιαίτερη ευαισθησία μου σε ζητήματα παιδείας και εκπαίδευσης, αν και δεν είμαι εκπαιδευτικός. Έχω καταδείξει επανειλημμένα την εγκληματική σε βάρος της νέας γενιάς πολιτική του υπουργείου παιδείας ενώ δεν έχω διστάσει να στηλιτεύσω τις επιλογές της ίδιας της "δια βίου" υπουργού. Σήμερα θα ρίξουμε μια ματιά στα πεπραγμένα της "Διεθνούς Συμβουλευτικής Επιτροπής για την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση στην Ελλάδα" (όπως προκύπτουν από την έκθεση της επιτροπής, η οποία είναι αναρτημένη στον ιστοχώρο του πρώην υφυπουργού παιδείας Γιάννη Πανάρετου) και, ιδιαίτερα, σε όσα αναφέρονται για τα περίφημα "τοπικά κολλέγια".

Κατά παράδοξο τρόπο, η εν λόγω διεθνής επιτροπή καταλήγει σε πορίσματα τα οποία παρουσιάζουν σατανική σύμπτωση με τον νόμο-πλαίσιο που θέλει να προωθήσει η κυβέρνηση. Στην έκθεσή της, η επιτροπή αναφέρει ότι "το ελληνικό σύστημα Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης στερείται μιας πολύ σημαντικής συνιστώσας της μεταδευτεροβάθμιας εκπαίδευσης: τα διετή περιφερειακά κολέγια". Κατά την επιτροπή, τα τοπικά κολλέγια απευθύνονται "στους σπουδαστές που επιθυμούν να αποκτήσουν τεχνική εξειδίκευση και να εργαστούν σε επαγγέλματα που δεν απαιτούν εκπαίδευση ανωτάτου επιπέδου", παρέχονται στους σπουδαστές που "δεν έχουν πρόσβαση σε ένα ελληνικό δημόσιο ίδρυμα μεταδευτεροβάθμιας εκπαίδευσης", δεν "χρειάζεται να εγκαταλείψουν τις οικογενειακές εστίες τους", μπορούν "να μεταπηδούν στα ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα τετραετούς φοίτησης, με σαφώς καθορισμένες προϋποθέσεις και διαδικασίες", ενώ "γίνονται κινητήρια δύναμη οικονομικής ανάπτυξης για τις γύρω πόλεις και κοινότητες".

Προσέξτε την φρασεολογία της επιτροπής. Δείτε με πόσο έντεχνο τρόπο παρουσιάζονται τα τοπικά κολλέγια ως δελεαστική ευκαιρία για όσους δεν σπουδάζουν σε Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα: εύκολες και γρήγορες σπουδές κοντά στο σπίτι και ευκολία στην μετέπειτα αναζήτηση εργασίας.

Αυτές τις μπαρούφες τις είχε ξαναπεί ο Πανάρετος, μετά από ένα ταξίδι που είχε κάνει στις ΗΠΑ πέρυσι τον Φεβρουάριο. Τότε τις είχε δημοσιεύσει στο προσωπικό του ιστολόγιο και προκάλεσε τέτοια αντίδραση ώστε βγήκε ο Πεταλωτής και είπε πως πρόκειται για προσωπικές απόψεις του υφυπουργού κι όχι για κυβερνητική επιλογή. Έτσι, κάπου έναν χρόνο αργότερα, ο Πανάρετος βρήκε τρόπο να επαναφέρει εκείνες τις μπαρούφες, στήνοντας ολόκληρη "διεθνή επιτροπή" και παρουσιάζοντάς τες ως...πόρισμα σοφών!

Πέρυσι, λοιπόν, ο Πανάρετος μας παρουσίασε τα αμερικανικά κολλέγια και μας τα σύστησε ως ιδρύματα στα οποία η εισαγωγή γίνεται χωρίς εξετάσεις και έχουν αποφοίτους πολλών ταχυτήτων, αφού παρέχονται σπουδές εξαμηνιαίες, μονοετείς, διετείς ή τριετείς. Μάλιστα, στα κολλέγια της Καλιφόρνιας, όπως λέει ο ίδιος ο Πανάρετος που τα διαφήμιζε, υπάρχουν και χαμηλά (κατά την γνώμη του) δίδακτρα ανά μάθημα, δίνεται δυνατότητα πρόσβασης στην Ανώτατη Εκπαίδευση, το ένα τρίτο των διδασκόντων είναι έκτακτοι.και, τέλος, εκεί μπορεί κάποιος "να παρακολουθήσει και ένα μόνο μάθημα που πιθανόν τον ενδιαφέρει για τη δουλειά του".

Τα κολλέγια που προτείνει η "επιτροπή σοφών" σχεδόν ταυτίζονται με τα κολλέγια που διαφήμισε ο Πανάρετος. Είναι σαφές ότι η κυβέρνηση προωθεί την συγχώνευση διαφόρων εκπαιδευτηρίων (ΙΕΚ, ΚΕΚ, ΤΕΙ), με σκοπό την δημιουργία μιας μεγάλης αγοράς εξατομικευμένης εκπαίδευσης, η οποία θα "πουλάει" κατάρτιση ενός φθηνού κι ευέλικτου εργατικού δυναμικού. Σίγουρα, δεν είναι τυχαίο ότι οι μπαρούφες του Πανάρετου επανέρχονται (μέσω "σοφών") την ώρα που το υπουργείο δρομολογεί κλείσιμο πολλών ΤΕΙ, συγχωνεύσεις ΑΕΙ και νέο "χωροταξικό σχεδιασμό" των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων.

Η ιστορία με τα "τοπικά κολλέγια" αποσκοπεί και στην νομιμοποίηση κάθε εκπαιδευτικού "παραμάγαζου", στα πλαίσια ενός αόριστου "νοικοκυρέματος". Ρίξτε μια ματιά στο παλιότερο κείμενο με τίτλο "Και διδακτορικό από τα...Goodie's;" και θα καταλάβετε τι σημαίνει το -ήδη θεσμοθετημένο- "Εθνικό Πλαίσιο Προσόντων", στο οποίο θα κατατάσσονται οι εργαζόμενοι ανάλογα με τα πτυχία, τα πιστοποιητικά, τις βεβαιώσεις και ό,τι άλλο αποδεικτικό έχουν. Στο ατομικό μας "Μητρώο Δια Βίου Μάθησης" θα καταγράφονται όλα τα παραπάνω και έτσι θα συμψηφίζονται τα πτυχία των πανεπιστημίων με τις βεβαιώσεις παρακολούθησης σεμιναρίων! Η "δια βίου αμάθεια" προ των πυλών...

Πρόσφατα έγραφα ότι "το «νέο σχολείο» είναι εδώ και ο ρόγχος της «πάσχουσας» παιδείας μάς ανατριχιάζει" (Η "πάσχουσα" παιδεία). Δεν υπάρχει λόγος να ανακαλέσω. Αντίθετα, μπορώ να υπογραμμίσω αυτή την φράση.

Η ενεργειακή πολιτική της σύγχρονης Ελλάδας - 23. 2011: Ο κύκλος κλείνει

Σε συνέντευξή του στην εφημερίδα "Το Βήμα", στις 23 Ιουνίου 1996, ο τότε αρμόδιος για θέματα ενέργειας έλληνας επίτροπος, Χρήστος Παπουτσής, σε μια κρίση ειλικρινείας, παραδέχτηκε ότι αυτοί που θα κερδίσουν από την απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας θα είναι οι βιομήχανοι. Γι' αυτό άλλωστε και η ΄Ενωση Εργοδοτών και Βιομηχάνων της Ευρώπης (UVICE) χαιρέτισε τις αποφάσεις για την απελευθέρωση αυτή ("Ναυτεμπορική", 22/6/1996). Όμως, ο έλληνας επίτροπος "ξέχασε" να πει ποιος θα επωμιστεί την ζημιά που θα προκύψει από την δημιουργία τέτοιων κερδών. Βλέπετε, ο αναπότρεπτος λογιστικός κανόνας επιβάλλει την δημιουργία ισόποσης χρέωσης για κάθε δημιουργούμενη πίστωση (με απλά λόγια: όταν κάποιος εισπράττει, κάποιος άλλος πληρώνει).

Στην ίδια συνέντευξη, ο Χρήστος Παπουτσής είπε πως "ο ανταγωνισμός θα φέρει περισσότερες και καλύτερες υπηρεσίες στους μικρούς καταναλωτές". Τρίχες! Η διεθνής εμπειρία άλλα έλεγε. Για παράδειγμα, στην Μεγάλη Βρεττανία, όπου καταστράφηκε ο μακροχρόνιος ενεργειακός σχεδιασμός, παρ' ότι υπήρξαν απολύσεις προσωπικού (40%) και μειώσεις αποδοχών, τα τιμολόγια ρεύματος αυξήθηκαν και αυξάνονται με ρυθμούς υψηλότερους του πληθωρισμού. Πάντως, ακόμη και στην βιομηχανία είναι αμφίβολο αν η απελεύθερωση της αγοράς ενέργειας προσφέρει σημαντικά οφέλη, αφού στην συντριπτική πλειοψηφία τους οι βιομηχανίες παρουσιάζουν ενεργειακό κόστος που δεν ξεπερνάει το 5% του συνολικού κόστους παραγωγής.

Στο μεταξύ, οι λογής-λογής αεριτζήδες βρήκαν την ευκαιρία να θησαυρίσουν (πάντοτε με τις ευλογίες τόσο της Ε.Ε. όσο και της κυβέρνησης) χάρη στο "πιασάρικο" κόλπο των φωτοβολταϊκών. Για να μην επαναλαμβάνομαι, παραπέμπω τον αναγνώστη σε παλιότερα κείμενα αυτού του ιστολογίου ("Φωτοβολταϊκά: λύση ή απάτη;", "Φωτοβολταϊκά: το 'παιχνίδι'", "Φωτοβολταϊκά: οι αγρότες την (ξανα)πάτησαν"), όπου καταδεικνύονται οι σκοτεινές πτυχές όλου αυτού του κόλπου.

Σήμερα έχει πια ολοκληρωθεί το ρεσάλτο. Οι πλουτοπαραγωγικές πηγές της χώρας παραδίδονται με ταχείς ρυθμούς στο αδηφάγο κεφάλαιο. Ανάμεσά τους και η περιουσία της ΔΕΗ, η οποία διαμοιράζεται σε επενδυτές της κακιάς ώρας. Ο διαχωρισμός των δικτύων μεταφοράς και διανομής από τον κύριο κορμό της ΔΕΗ έχει σχεδόν ολοκληρωθεί και η παράδοση των λιγνιτικών αποθεμάτων (ιδιαίτερα της Βεύης και της Δράμας) σε ιδιωτικούς ομίλους έχει πάρει τον δρόμο της.

Τι άλλο μας περιμένει; Σίγουρη είναι η αύξηση των τιμολογίων οικιακής και αγροτικής χρήσης, για να αντισταθμιστούν τα ωφελήματα των βιομηχάνων (παραλληλίστε τις τιμές ενός προϊόντος σε ένα μεγάλο σούπερ-μάρκετ κι ένα συνοικιακό μπακάλικο και θα καταλάβετε τι εννοώ). Επίσης σίγουρη είναι η μείωση της λιγνιτικής παραγωγής της ΔΕΗ στο Λιγνιτικό Κέντρο Δυτικής Μακεδονίας, με όσα αυτή συνεπάγεται για την εθνική μας οικονομία. Εξαιρετικά πιθανές (έως σχεδόν σίγουρες) είναι τόσο η παράδοση του εκμεταλλεύσιμου υδροδυναμικού της χώρας όσο και η ένταξη των υδροηλεκτρικών σταθμών της ΔΕΗ σε ανεξάρτητο φορέα. Και, φυσικά, είναι ήδη δρομολογημένες ενισχύσεις και επιδοτήσεις των επενδυτών στον χώρο της "πράσινης ενέργειας". Όλα προς διευκόλυνση εγχώριων και ξένων ομίλων που αδημονούν να αρχίσουν το φαγοπότι στον χώρο όπου κάποτε υπήρχε μια Δημόσια Επιχείρηση Κοινής Ωφελείας. Ηδη το 15% του μετοχικού κεφαλαίου της ΔΕΗ ΑΕ κατέχουν τρία διεθνή επενδυτικά σχήματα, στα οποία δεσπόζει το αμερικανικό κεφάλαιο (Black Rock, Fidelity, Silchester), ενώ έχει δρομολογηθεί η επιχειρηματική συνεργασία της ΔΕΗ με αμερικανικούς και ευρωπαϊκούς ομίλους στα Βαλκάνια και στην εγχώρια αγορά των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας.


Κάπου εδώ ολοκληρώνουμε το ταξίδι μας. Χωρίς να βαυκαλίζομαι ότι πρόκειται περί "μελέτης", ελπίζω ότι αυτή η σειρά κειμένων μάς βόηθησε τόσο στο να δούμε πιο καθαρά όλα όσα έγιναν στον τομέα της εθνικής μας ενεργειακής πολιτικής όσο και στο να προετοιμαστούμε για όλα όσα μας περιμένουν.

Συμπερασμα; Ο κύκλος κλείνει. Εβδομήντα χρόνια μετά την υπογραφή της, η "σύμβαση Κούπερ" (στην οποία αναφερθήκαμε στην αρχή των κειμένων αυτής της σειράς) επανέρχεται ως φάντασμα και ως φάρσα. Και σάμπως να βλέπω τον μακαρίτη Δημήτρη Μπάτση να κουνάει θλιμμένα το κεφάλι του...

Η ενεργειακή πολιτική της σύγχρονης Ελλάδας - 22. Το παιχνίδι με την ΔΕΗ

Λέγαμε στο χτεσινό μας σημείωμα ότι η οδηγία της Ευρωπαϊκής Ένωσης έδινε δυο εναλλακτικές λύσεις στα κράτη-μέλη προκειμένου να υλοποιήσουν την ποθούμενη απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας. Πρώτη επιλογή ήταν η η διαπραγματεύσιμη πρόσβαση τρίτων στο Δίκτυο και δεύτερη το μοντέλο του "Μοναδικού Αγοραστή" (ΜΑ).

Σύμφωνα με την πρώτη μέθοδο, οι λεγόμενοι "επιλέξιμοι καταναλωτές" θα μπορούσαν να επιλέγουν δημόσιο ή ιδιώτη παραγωγό μέσα ή έξω απ' το χώρο που καλυπτόταν από το Δίκτυο και θα μπορούσαν αφ΄ενός μεν να διαπραγματεύονται την πρόσβαση στο Δίκτυο αφ' ετέρου δε να κλείνουν συμβάσεις μεταξύ τους. Στο μοντέλο του ΜΑ, οι διαπραγματεύσεις και οι συμφωνίες θα γίνονταν μέσω ενός νομικού προσώπου, το οποίο θα ήταν ο μοναδικός αγοραστής μέσα στο Δίκτυο και ο οποίος θα διασφάλιζε τιμολόγιο χωρίς διακρίσεις έναντι της χρήσης του Δικτύου Μεταφοράς και Διανομής. Φυσικά οι "επιλέξιμοι καταναλωτές" θα είχαν την δυνατότητα να κλείνουν συμφωνίες με ιδιώτες ή δημόσιους παραγωγούς εντός ή εκτός του χώρου ευθύνης του ΜΑ. Ο τελευταίος δεν θα επιτρεπόταν να αρνηθεί την αγορά ηλεκτρικής ενέργειας, εκτός αν δεν διέθετε την απαραίτητη ισχύ για μεταφορά και διανομή.

Ας μείνουμε λίγο σ'αυτό το τελευταίο. Οι κρατικές εταιρείες των κρατών-μελών της Ε.Ε., οι οποίες μονοπωλούσαν την αγορά της ηλεκτρικής ενέργειας, ξαφνικά υποχρεώνονται να αποκτήσουν συμπαίκτες. Κι όχι μόνο αυτό. Επί πλέον, υποχρεώνονται να αγοράζουν όσο ρεύμα παράγει ο οποιοσδήποτε ιδιώτης, ανεξάρτητα από το αν κάτι τέτοιο είναι προς το συμφέρον τους (και, ευρύτερα, προς το συμφέρον ενός κεντρικού σχεδιασμού) ή όχι. Έτσι, εξασφαλίζεται στους ιδιώτες παραγωγούς ρεύματος ένα εξαιρετικά ευνοϊκό επιχειρηματικό περιβάλλον που όμοιό του δεν έχει κανένας άλλος επενδυτής: εξασφαλισμένη μεταπώληση του παραγόμενου προϊόντος και, μάλιστα, σε προσυμφωνημένες τιμές!

Με τις ευλογίες της κυβέρνησης, η ΔΕΗ έσπευσε να προσαρμοστεί. Σχεδόν αμέσως, ορίστηκε ένα θεσμικό πλαίσιο ιδιωτικοποιήσεων, το οποίο επέτρεψε στους ιδιώτες να κατασκευάζουν μονάδες ηλεκτροπαραγωγής από Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας και από Φυσικό Αέριο. Ο νόμος περί "εκσυγχρονισμού" (δηλαδή, μετοχοποίηση) των ΔΕΚΟ, χωρίς καμία ουσιαστική αντίδραση απ' το συνδικαλιστικό κίνημα, προώθησε την αποψίλωση των ΔΕΚΟ (συνεπώς και της ΔΕΗ) από κάθε κοινωνικό και αναπτυξιακό χαρακτηριστικό και καθιέρωσε ιδιωτικοοικονομικά (δηλαδή κερδοσκοπικά) κριτήρια διαχείρισης και λειτουργίας. Εναρμονισμένα με τα παραπάνω ήταν και τα διάφορα σχέδια "εκσυγχρονισμού" της ΔΕΗ, (όπως το "Θαλής"), τα οποία στόχευαν στην πολυδιάσπαση της ΔΕΗ ώστε να διευκολύνουν την είσοδο των ιδιωτών επενδυτών στις πλέον κερδοφόρες δραστηριότητες της επιχείρησης.

Το μοντέλο του Μοναδικού Αγοραστή προϋποθέτει το διαχειριστικό διοικητικό διαχωρισμό της παραγωγής απ' την μεταφορά και την διανομή. Έτσι, από το 1996 άρχισε η διαδικασία για τον αναγκαίο λογιστικό διαχωρισμό. Παράλληλα, επί σειρά ετών, μια σειρά αυξήσεων στα τιμολόγια (π.χ. τέλος ρύπων, σταλίες καυσίμων, υπέρογκη αύξηση της τιμής της κιλοβατώρας κλπ) προετοίμαζαν την κοινή γνώμη ν' αποδεχτεί την "απελευθέρωση της αγοράς" και την κατάργηση του μονοπωλίου της ΔΕΗ. Όλο και περισσότερο, ο αγανακτισμένος -αλλά και τόσο παραπλανημένος- πολίτης επείθετο ότι η είσοδος των ιδιωτών στην αγορά ενέργειας θα οδηγούσε σε μείωση της τιμής του ρεύματος και σε βελτίωση των παρεχομένων υπηρεσιών.

Το σχέδιο ήταν αριστοτεχνικά στημένο. Ελάχιστοι ήσαν οι "υποψιασμένοι", οι οποίοι κατάλαβαν ότι οι αυξήσεις στα τιμολόγια της ΔΕΗ είχαν διπλό στόχο: όχι μόνο έστρωναν το χαλί για τους ιδιώτες μέσα από μια διογκούμενη κοινωνική αγανάκτηση αλλ' επί πλέον εξασφάλιζαν ένα εξαιρετικά κερδοφόρο πεδίο για το ιδιωτικό κεφάλαιο στις πλάτες των λαϊκών στρωμάτων.

Πριν κλείσω το σημερινό μου σημείωμα, θέλω να υπογραμμίσω την -τουλάχιστον- ύποπτη στάση των κρατικοδίαιτων συνδικαλιστών της ΔΕΗ. Δυσκολεύομαι να πιστέψω ότι επί 15 χρόνια δεν καταλάβαιναν πού πάει το πράγμα. Αν -για νομικούς λόγους- δεν είναι εύκολο να τους κατηγορήσουμε για συμπαιγνία, μπορούμε άνετα να τους προσάψουμε πλήρη ανεπάρκεια, μιας και τόσα χρόνια δεν κατάφεραν να ενημερώσουν τον απλό λαό για το παιχνίδι που παιζόταν σε βάρος του προς όφελος κάποιων κεφαλαιούχων στους οποίους, εν τέλει, παραδόθηκε τεχνηέντως η "χρυσοτόκος όρνιθα" της ΔΕΗ.

Ο αναγνώστης πρέπει να κατάλαβε αρκετά πράγματα ως εδώ. Επειδή, όμως, πιστεύω ότι αξίζει τον κόπο να αναφέρουμε μερικές εξαιρετικά ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες για όσα έγιναν (ώστε να καταλάβουμε και όσα πρόκειται να γίνουν), θα συνεχίσω.

Η ενεργειακή πολιτική της σύγχρονης Ελλάδας - 21. Προς απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας

Πριν από ένα περίπου μήνα, ξεκινήσαμε ένα ταξίδι στην ιστορία της ενεργειακής πολιτικής της σύγχρονης Ελλάδας, το οποίο δεν πίστευα ότι θα κρατούσε τόσο πολύ. Όπως, ίσως, θα θυμούνται όλοι οι συνταξιδιώτες, το κίνητρο γι' αυτό το ταξίδι μάς το έδωσε το βιβλίο-ορόσημο του Δημήτρη Μπάτση "Η βαρειά βιομηχανία στην Ελλάδα". Ξεκινήσαμε από τα πρώτα μετεμφυλιοπολεμικά χρόνια. Από τότε, έχουν μεσολαβήσει 20 ολόκληρα σημειώματα-σταθμοί και ομολογώ πως με εκπλήσσει το γεγονός ότι έχουμε φτάσει μόλις στο 1974, στην πτώση της χούντας και στις απαρχές της μεταπολίτευσης.

Επειδή, μπορεί να ισχύει ότι "επανάληψις μήτηρ μαθήσεως" αλλά δεν πρέπει να επαναλαμβανόμαστε, για την ευρύτερη πορεία της ελληνικής οικονομίας από το 1974 μέχρι το μνημόνιο του 2010 παραπέμπω τον αναγνώστη στα "Αφιερώματα" αυτού του ιστολογίου και, ειδικώτερα, στην παλιότερη σειρά σημειωμάτων με τον γενικό τίτλο "Μεταπολίτευση και οικονομία". Εμείς εδώ θα συνεχίσουμε εξειδικεύοντας την ματιά μας σε ζητήματα ενεργειακού ενδιαφέροντος και, μάλιστα, σε αυτό που λέγεται "απελευθέρωση της ενέργειας".

Η πολυθρύλητη, λοιπόν, απελευθέρωση της ενέργειας (πιο σωστά, απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας) αποτελεί εκφρασμένη επιθυμία και στόχο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, από την εποχή ακόμη της ΕΟΚ. Ο άκρατος νεοφιλελευθερισμός, ο οποίος επικρατεί στην φιλοσοφία της Ε.Ε., δεν θα μπορούσε ποτέ να δεχτεί ότι η ενέργεια αποτελεί κοινωνικό αγαθό και θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται ως τέτοιο. Γι' αυτόν, η ενέργεια αποτελεί "πεδίον δόξης λαμπρόν", απ' όπου μπορεί να προκύψουν τεράστια κέρδη για τα επενδυόμενα κεφάλαια.

Οι πετρελαιικές κρίσεις, οι οποίες σημειώθηκαν στην αρχή και στο τέλος της δεκαετίας του '70 αλλά κι εκείνη του τέλους της δεκαετίας του '80, δεν επέτρεψαν την επιτάχυνση των διαδικασιών απελευθέρωσης έτσι όπως επιθυμούσε το διεθνές κεφάλαιο. Όταν τελείωσε ο "Πόλεμος του Κόλπου" (η περίφημη "καταιγίδα της ερήμου" του μπαμπά Μπους) και η παρουσία των αμερικανών και των συμμάχων τους στην περιοχή επέβαλε την "εκλογίκευση" των πετρελαιοπαραγωγών χωρών, τα πράγματα πήραν τον δρόμο τους.

Έτσι, το 1996, με κοινή απόφαση των αρμοδίων υπουργών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εκδόθηκε οδηγία (ντιρεκτίβα) προς τα κράτη-μέλη με στόχο την προώθηση της Ενιαίας Αγοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας και την κατάργηση όλων των κρατικών μονοπωλίων στην παραγωγή, μεταφορά και διανομή ενέργειας. Είχαν προηγηθεί οκτώ ολόκληρα χρόνια συζητήσεων και διαβουλεύσεων ώσπου οι Γάλλοι να συμφωνήσουν με τους Γερμανούς σε όλες τις λεπτομέρειες. Οκτώ ολόκληρα χρόνια, αν και η "φιλελευθεροποίηση" σ' αυτόν τον τομέα ήταν συμφωνημένη από την αρχή και οι διαφορές αφορούσαν μόνο στον τρόπο με τον οποίο θα προωθείτο η απελευθέρωση.

Η ιδέα της απελευθέρωσης ήταν εξαιρετικά απλή στην σύλληψή της: να μπορούν ορισμένοι καταναλωτές να επιλέγουν τον παραγωγό απ' όπου θ' αγοράζουν ενέργεια, ανεξάρτητα απ' το αν αυτός είναι δημόσιο ή ιδιώτης κι απ' το αν βρίσκεται σ' αυτήν ή σε άλλη χώρα της Ε.Ε.. Μόνο που πίσω από αυτήν την ιδέα κρύβονταν σοβαροί κίνδυνοι υποεπένδυσης ή υπερεπένδυσης, ανάλογα με τα εκάστοτε συμφέροντα του επενδυόμενου κεφαλαίου. Φυσικά, σε μια Ε.Ε. όπου έχει θεοποιηθεί το κέρδος, οι αρμόδιοι υπουργοί (οι οποίοι υποτίθεται ότι πασχίζουν για τα συμφέροντα των λαών που εκπροσωπούν) παρέβλεψαν τελείως το γεγονός ότι η προωθούμενη πλήρης απελευθέρωση θα καταργούσε πλήρως κάθε έννοια εθνικού ενεργειακού σχεδιασμού. Αλήθεια, πόσο αξιόπιστη πολιτική ανάπτυξης -περιφερειακής και βιομηχανικής- μπορεί να υπάρξει χωρίς εθνικό ενεργειακό σχεδιασμό;

Στο πλαίσιο αυτής της οδηγίας, η ΔΕΗ ζητησε τότε από ξένες εταιρείες την σύνταξη μελετών οι οποίες θα σκιαγραφούσαν το μέλλον της σε μια απελευθερωμένη αγορά ενέργειας. Αντικείμενο των μελετών αυτών ήταν η καταγραφή των συνεπειών από τα δύο συστήματα (του μοναδικού αγοραστή και της πρόσβασης τρίτων στα δίκτυα) μέσω των οποίων η Ε.Ε. καλούσε τα κράτη-μέλη να διαμορφώσουν το πλαίσιο της εσωτερικής τους αγοράς ενέργειας, ενόψει της απελευθέρωσης της ενεργειακής αγοράς (λεπτομέρειες γι' αυτά τα δυο συστήματα θα αναφέρουμε στο επόμενο σημείωμά μας).

Συγκεκριμένα, η πρώτη μελέτη αφορούσε τις γενικώτερες επιπτώσεις στην ενέργεια για το καθένα απ' τα δύο συστήματα με ιδιαίτερη έμφαση στη ΔΕΗ. Η δεύτερη μελέτη έγινε βάσει των συμπερασμάτων της πρώτης και αφορούσε ειδικώτερα τις επιπτώσεις στην ΔΕΗ και τις αλλαγές που θα έπρεπε να γίνουν στην δομή της επιχείρησης για την ομαλή μετάβασή της στο νέο πλαίσιο αγοράς.

Το ωραίο είναι ότι η ίδια η ΔΕΗ είχε ήδη πραγματοποιήσει δική της μελέτη αλλά τα συμπεράσματά της ήσαν τόσο άσχημα για το μέλλον της επιχείρησης ώστε η διοίκηση (αν και ήταν φίλα προσκείμενη στην κυβέρνηση και προωθούσε τις κεντρικές κυβερνητικές επιλογές) θεώρησε απαραίτητες και τις μελέτες των ξένων εταιρειών προκειμένου να αποσείσει οποιαδήποτε ευθύνη από πάνω της. Εκείνη η μελέτη της ΔΕΗ ανέφερε χαρακτηριστικά ότι "οι μελέτες αυτές (σ.σ.: των ξένων εταιρειών) θεωρούνται απαραίτητες για την αποφυγή σοβαρών προβλημάτων ή ακόμη και κατάρρευσης της αγοράς αλλά, κυρίως, για να βοηθηθεί η επιχείρηση να αναλάβει τις σχετικές πρωτοβουλίες, αφού η ΔΕΗ θα υποστεί τις μεγαλύτερες επιπτώσεις απ' την απελευθέρωση της αγοράς".

Το παιχνίδι μόλις άρχιζε.

Ανασχηματισμοί, αναδομήσεις και κάποιοι ορισμοί

Στον απόηχο του προχτεσινού ανασχηματισμού της κυβέρνησης, οφείλω να δώσω μερικές εξηγήσεις ώστε να αρθεί η φοβερή παρεξήγηση που έχει δημιουργηθεί ότι, τάχατες, ειρωνεύτηκα την όλη διαδικασία. Αν είναι ποτέ δυνατόν να ειρωνευτεί κανείς τα πρωθυπουργικά σχέδια (σχεδιάζω: παιδεύομαι να επινοήσω την καταλληλότερη μέθοδο για την επίτευξη ενός τυχαίου αποτελέσματος)! Στο κάτω-κάτω, η απόφαση για το ποιοι θα βρίσκονται κάθε φορά στην κυβέρνηση, είναι προνόμιο (προνόμιο: το δικαίωμα του ηγεμόνα να κάνει λάθος) του πρωθυπουργού.

Κατ' αρχάς, όποτε γίνεται κυβερνητικός ανασχηματισμός, εγώ θυμάμαι με νοσταλγία τον γίγαντα του παγκόσμιου σοσιαλισμού και πατέρα του σημερινού προέδρου (πρόεδρος: η ηγετική μορφή μιας μικρής ομάδας ανθρώπων από τους οποίους είναι απόλυτα βέβαιο πως η συντριπτική πλειοψηφία δεν θέλει κανένα για πρόεδρο) της σοσιαλιστικής διεθνούς, τον Ανδρέα Γ. Παπανδρέου. Σε όλα πρωτοπόρος, ο μακαρίτης, δεν ήταν δυνατόν να μη προσδώσει νέο περιεχόμενο στην λέξη "ανασχηματισμός". Και, πρώτα-πρώτα, μας το έκανε λιανά και το καταλάβαμε όλοι πως "ανασχηματισμό" κάνουν μόνο οι κυβερνήσεις της δεξιάς, επειδή είναι αποτυχημένες. Οι σοσιαλιστικές κυβερνήσεις κάνουν "αναδόμηση", ίσα-ίσα για να πάρουν νέα ώθηση στο πάντοτε πετυχημένο έργο τους.

Αυτό το τελευταίο μάς το είπε και μας το ξαναείπε τις τελευταίες μέρες ο Γιώργος. Στο ΠΑΣΟΚ, λέει, είναι όλοι περήφανοι για το έργο που έκανε η προηγούμενη κυβέρνηση επί 20 μήνες και η νέα κυβέρνηση θα συνεχίσει με μεγαλύτερη αποφασιστικότητα στα ίδια χνάρια. Τι λέγαμε ακριβώς πριν; Η πετυχημένη σοσιαλιστική κυβέρνηση αναδομήθηκε, ώστε να αναζωπυρωθεί η ορμητικότητά της. Ο μακαρίτης ο Ανδρέας έλεγε χαρακτηριστικά ότι, με την αναδόμηση, η κυβέρνηση αποκτάει φτερά. Αυτός ήταν ο Ανδρέας, ο εμπνευστής της "κυβέρνησης με φτερά", της "κυβέρνησης-σερβιέτας". Για τέτοιον γίγαντα μιλάμε και είναι υπέροχο να βλέπουμε και τον γυιο του να παραμένει στον ίδιο "τρίτο" δρόμο για τον σοσιαλισμό.

Φυσικά, ο Γιωργάκης πρέπει να φάει πολλά καρβέλια ακόμη για να αποδειχθεί ισάξιος του πατέρα του. Ο Ανδρέας έκανε πράγματα αδιανόητα για το μυαλό του μέσου ανθρώπου (πόσο μάλλον του Γιωργάκη). Για παράδειγμα, κάποτε ανακοίνωσε μεν την νέα, αναδομημένη σύνθεση της κυβέρνησης αλλά ένας από τους προαναγγελθέντες υπουργούς (υπουργός: ο αχυράνθρωπος που διοικεί το υπουργείο,  τον ιδιαίτερα αποτελεσματικό οργανισμό που μεριμνά ώστε να εισπράττει τις κλωτσιές και τις καρπαζιές που θα έπρεπε να εισπράξει ο πρωθυπουργός)  άλλαξε γνώμη και δεν πήγε στην ορκωμοσία! Το περιστατικό έλαβε χώρα τον Μάρτιο του 1989 -στην τελευταία αναδόμηση προ των εκλογών που σήμαναν την πτώση του ΠΑΣΟΚ- κι αυτός που τόλμησε να στήσει τον Ανδρέα ήταν εκείνο το καθαρματάκι, ο Κώστας "το-2000-θα-είμαι-49-ετών" Λαλιώτης.

Πάντως, το κορυφαίο των κορυφαίων του πρωθυπουργού Ανδρέα έλαβε χώρα νωρίς-νωρίς, στον πρώτο ανασχηματισμό σοσιαλιστικής κυβέρνησης σε τούτον τον τόπο. Μιλάμε για την υπόθεση του "ξεχασμένου υφυπουργού". Αν δεν την θυμάστε ή δεν την γνωρίζετε, απολαύστε την:

Ήταν καλοκαιράκι του 1982 όταν ο Ανδρέας αποφάσισε για πρώτη φορά να "αναδομήσει" με καινούργια φτερά μια κυβέρνησή του. Ανάμεσα στις αλλαγές τις οποίες αποφασίζει, είναι και η τοποθέτηση του Γιώργου Δασκαλάκη στην θέση του υφυπουργού εργασίας. Ο φουκαράς ο Δασκαλάκης πάει μεν στην ορκωμοσία αλλά μένει με την...θέση στο χέρι, επειδή δεν προβλέπεται υφυπουργός στο υπουργείο εργασίας και πρέπει να προηγηθεί σχετική νομοθετική ρύθμιση! Άκου πράγματα, δηλαδή... Τέλος πάντων, τι να κάνει ο δόλιος ο Δασκαλάκης; Την ανάγκην φιλοτιμίαν ποιούμενος, το 'ριξε στο "περίμενε". Μόνο που ο Ανδρέας είχε σοβαρές δουλειές εκείνη την εποχή με το κίνημα των αδεσμεύτων και σιγά μη σκοτίζονταν οι άλλοι σύντροφοι για το πότε θα γίνει ο Δασκαλάκης υφυπουργός. Έτσι πέρασε ο καιρός και, μέχρι να ρυθμιστεί νομικά η θέση υφυπουργού εργασίας, ήρθε η ώρα για...τον επόμενο ανασχηματισμό! Φυσικά, μη έχοντας έργο να παρουσιάσει κατα την προηγούμενη "θητεία" του, ο Δασκαλάκης δεν είχε καμμία τύχη στο νέο σχήμα.

Αρκετά, όμως, με τις κακοήθειες. Ο Γιωργάκης απέδειξε ότι ξέρει να προεδρεύει (προεδρεύω: οδηγώ τις δραστηριότητες ενός σώματος στο επιθυμητό μου αποτέλεσμα). Γι αυτόν προέχει η σωτηρία της χώρας, έστω κι αν ο δρόμος γι' αυτήν την σωτηρία περνάει από την φτώχεια (φτώχεια: λίμα κατάλληλη για τα δόντια των αρουραίων της μεταρρύθμισης) και την εξαθλίωση όλου του λαού. Αν χρειαστεί, μέχρι και το σπίτι του βάζει υποθήκη για να πετύχει τον στόχο του και να κάνει το χρέος του (χρέος: ένα έξυπνο υποκατάστατο για την αλυσίδα και το μαστίγιο του επιστάτη σκλάβων) προς την πατρίδα. Όχι, παίζουμε!

Μαζί σου Γιώργο για μια Ελλάδα νέα (δεν ταιριάζει αλλά τί ταιριάζει με τον Γιώργο;)...


Υστερόγραφο: Αν θυμάμαι καλά το ανέκδοτο, όταν στο μπορντέλλο δεν πάνε καλά οι δουλειές, δεν αλλάζουν δωμάτια στις πουτάνες. Αλλάζουν τις πουτάνες.


Σημείωση: Οι ορισμοί στις παρενθέσεις ανήκουν στον Άμπροουζ Μπηρς, από "Το Αλφαβητάρι του Διαβόλου" (εκδόσεις "Ηλέκτρα").

"Κάιν"

Είναι γνωστή η τεράστια εκτίμησή μου προς μια από τις μεγαλύτερες μορφές της σύγχρονης λογοτεχνίας, τον πορτογάλο Ζοζέ Σαραμάγκου, ο οποίος μας άφησε πέρυσι στα 88 του χρόνια. Από τούτο το ιστολόγιο έχω μιλήσει με εξαιρετικά λόγια για τα βιβλία του "Περί φωτίσεως" και "Το τετράδιο". Σήμερα, θα παρουσιάσω το τελευταίο μυθιστόρημα που έβγαλε αυτός ο γίγαντας πριν μας αποχαιρετίσει.

Με τον "Κάιν", ο Σαραμάγκου επιστρέφει στην δριμεία κριτική του κατά του χριστιανισμού. Αν με "Το κατά Ιησούν ευαγγέλιο" σφυροκόπησε τα δόγματα που στηρίζονται στην Καινή Διαθήκη, με τον "Κάιν" αποδομεί τα παραμύθια της Παλαιάς. Όταν κυκλοφόρησε ο "Κάιν", το 2009, η επίσημη καθολική εκκλησία αντέδρασε με μια λέξη: "επίθεση!". Βλέπετε, ο καθολικισμός είχε και έχει πάντοτε βαθειές ρίζες στην ιβηρική χερσόνησο (άλλωστε, εκεί στήθηκε και άνθισε η Ιερά Εξέταση) και ο "βλάσφημος" κι "αιρετικός" Σαραμάγκου ήταν πάντοτε το κακό σπυρί στον πισινό του. Στην επίθεση που δέχτηκε, ο Σαραμάγκου αντέδρασε νηφάλια: "πιθανότατα η κοινωνία θα ήταν καλύτερη χωρίς την Αγία Γραφή". Αλλά ας επιστρέψουμε στο βιβλίο.

Ο "Κάιν" θυμίζει ανάγνωσμα του Τσιφόρου. Οι πρωταγωνιστές του είναι όλοι πρόσωπα που αναφέρονται στην Παλαιά Διαθήκη αλλά θυμίζουν έντονα τις καρικατούρες από "Τα παιδιά της πιάτσας". Άλλωστε και το στυλ του Σαραμάγκου θυμίζει έντονα Τσιφόρο σ' αυτό το βιβλίο: κοφτός λόγος και ατέλειωτη ειρωνεία. Η διαφορά έγκειται στο ότι ο Σαραμάγκου δεν αγαπά τους πρωταγωνιστές του, όπως τους αγαπούσε ο Τσιφόρος.

Ο Σαραμάγκου ανακατεύει την Παλαιά Διαθήκη με έναν απολαυστικό τρόπο. Με αλλεπάλληλα πρωθύστερα (τόσο συνηθισμένα στον σαραμάγκειο λόγο, άλλωστε), ο Κάιν βρίσκεται παντού: στο κρεββάτι της Λίλιθ, στην κιβωτό του Νώε, στον πύργο της Βαβέλ, στην καταστροφή των Σοδόμων, στην θυσία του Αβραάμ, στα τείχη της Ιεριχούς, ακόμη και στους πρόποδες του Σινά τότε που ο Μωυσής ανέβαινε στο βουνό για να πάρει τις δέκα εντολές. Το μίσος του Σαραμάγκου για όλα τα σημεία στίξης (πλην των κομμάτων και των τελειών αραιά και πού) είναι πάλι εδώ, αλλά τούτη την φορά το μυθιστόρημα εκτυλίσσεται με μεγάλη ταχύτητα, λες κι ο συγγραφέας είχε διαισθανθεί το τέλος του και βιαζόταν να το ολοκληρώσει.

Τελικά, ο Σαραμάγκου καταφέρνει να αφήσει ελάχιστα πράγματα όρθια. Μέσα από τους σπαρταριστούς διαλόγους του Κάιν με τον θεό, αποκαλύπτει τον θεό της Παλαιάς Διαθήκης έτσι όπως δεν θα έπρεπε να είναι κανένας θεός: τυραννικός, παράλογος, τιμωρός αθώων και ενόχων αδιακρίτως. Με δυο λόγια, μέσα από μια βιβλική αφήγηση σκέτη φαρσοκωμωδία πνιγμένη στο αίμα, προκύπτει ένας θεός ο οποίος "δεν αξίζει τον κόπο να υπάρχει", αν και ο καμβάς των γεγονότων είναι ακριβώς αυτός του "ιερού βιβλίου" της Παλαιάς Διαθήκης.

Σε τελική ανάλυση, ο "Κάιν" δεν αποτελεί το καλύτερο δημιούργημα του μεγάλου πορτογάλου συγγραφέα. Όμως, αν ο αναγνώστης βάλει τον ίδιο τον Σαραμάγκου στην θέση του Κάιν, προκύπτει μια επιτομή συνεπούς στάσης ζωής απέναντι στα παραμύθια πάνω στα οποία στηρίζεται η θρησκεία του χριστιανικού ιερατείου. Κάτι σαν "διαθήκη αθεΐας", όπως θα έλεγε ο συγγραφέας, ο οποίος παρουσιάζοντας το βιβλίο του είχε πει ότι "η ιστορία των ανθρώπων είναι η ιστορία της ασυνεννοησίας τους με τον Θεό - ούτε αυτός καταλαβαίνει εμάς ούτε εμείς εκείνον".

Οι σκάρτες 150 σελίδες του μυθιστορήματος κυλούν με εξαιρετική ταχύτητα και ευχαρίστηση, παρά την ιδιόμορφη χρήση των σημείων στίξης. Σ' αυτό βοηθάει και η θαυμάσια μετάφραση της Αθηνάς Ψυλλιά, η οποία έχει μεταφράσει όσα βιβλία του Σαραμάγκου κυκλοφορούν στα ελληνικά. Το βιβλίο κυκλοφορεί από τον "Καστανιώτη" και σας διαβεβαιώ ότι θα δυσκολευτείτε να βρείτε καλύτερο τρόπο για να περάσετε ένα απολαυστικό κυριακάτικο πρωινό ξοδεύοντας λιγώτερα από 10 ευρώ.

Η χαρά της Μαφάλντας

"Εκειό ήτουνα!", όπως έλεγε και η γιαγιά μου όποτε έβρισκε την λύση σε κάποιο πρόβλημα που την απασχολούσε. Εκείνο έφταιγε, δηλαδή. Έδωσε-πήρε ο πρωθυπουργός, ταλαιπωρήθηκε, παιδεύτηκε...μα το βρήκε, τελικά. Και, φυσικά, με το θάρρος που τον χαρακτηρίζει, παραδέχτηκε τα λάθη του και πήρε αμέσως όλες τις απαιτούμενες αποφάσεις, μη διστάζοντας να βάλει το μαχαίρι στο κόκκαλο.

Πρώτα-πρώτα, έφταιγε ο κυβερνητικός εκπρόσωπος. Με είκοσι μήνες καθυστέρηση, ο Γιώργος κατάλαβε ότι ο άλλος Γιώργος ήταν γεννημένος για υφυπουργός δικαιοσύνης και χαραμιζόταν στον ρόλο του "μπούλη" της ενημέρωσης. Ευθέως, λοιπόν, αποκατέστησε την αδικία. Άλλωστε, έτσι βόλεψε και τον Ηλία, τον ξάδερφο της Έφης.

Κατόπιν, ο Γιώργος παραδέχτηκε ότι ο παρ-άλλος Γιώργος (ο Κουτρουμάνης ντε) έμαθε τόσο καλά τη δουλειά στο υπουργείο εργασίας, ώστε την ξεπέρασε την Λούκα. Έτσι, με μια κίνηση ματ, έστειλε την Λούκα σπίτι της, να κάνει παρέα στον Γεράσιμο (τον γνωστό και ως "Γιώργο, χάσαμε") και αναβάθμισε τον Κουτρουμάνη σε υπουργό.

Μετά, συνειδητοποίησε ότι ο παραπαρ-άλλος Γιώργος τα έκανε σκατά στην οικονομία επειδή είχε κλίση σε θέματα περιβάλλοντος. Δίχως να διστάσει, άδραξε την ευκαιρία να πετύχει μ' ένα σμπάρο δυο τρυγόνια: και τον Παπακωνσταντίνου βόλεψε σε μια θέση όπου σίγουρα θα μεγαλουργήσει (ε, ρε κάτι χωράφια στο Αιγαίο που έχει να πουλήσει ο μεγάλος!) και από τις ελβιέλες της Τίνας, που του κάθονταν στον λαιμό, απαλλάχτηκε.

Στο εξωτερικών, ο Γιώργος δεν χρειάστηκε να αλλάξει την πετυχημένη συνταγή. Απλώς, θεώρησε ότι αρκετά διασκέδασε εκεί ο Δρούτσας κι είπε να στείλει τώρα τον Λαμπρινίδη, να ξεσκάσει κι αυτός λιγάκι. Υπουργείο εξωτερικών: η χαρά του η-Ελλάδα-στους-έλληνες σοσιαλιστή! Έτσι κι αλλοιώς, μηδέν από μηδέν κάνει πάντα μηδέν. Κι από την άλλη, με το δίδυμο Σταύρου-Μαριλίζας να χειρίζεται τα εθνικά μας ζητήματα, έχουμε εξασφαλισμένο γέλιο μέχρι δακρύων. Μέχρι πολλών δακρύων, φοβάμαι.

Ύστερα, ήρθε η ώρα της επιβράβευσης του κολλητού του, του Γιάννη. Σου λέει, αφού έκανε τέτοια επιτυχία στο εσωτερικών με τον "Καλλικράτη" (ρολόι δουλεύουν οι καλλικρατικοί δήμοι, ε;), ας τον στείλω να συμμαζέψει λίγο το μπουρδέλο του Δημήτρη στο μεταφορών. Κι επειδή ο Δημήτρης είναι γατόνι και δεν είναι να τον κάνεις εχθρό, του έδωσε το πολύ προχώ υπουργείο ηλεκτρονικής διακυβέρνησης, να ρίχνει τις πασιέντζες στο πι-σί με το πάσο του.

Όμως, εκεί που έδωσε ρέστα ο Γιώργος, ήταν με την ντρίμπλα που έσκασε του Βαγγέλα. Τι ντρίμπλα; Ποδιά από τις λίγες λέμε! Ήθελες να γίνεις αρχηγός στο κόμμα του πατέρα μου, ρε μασκαρά; άντε στο υπουργείο οικονομίας, λοιπόν, να δεις από πού κλάνει το μπαρμπούνι. Αφού κοιτάζω τον δόλιο τον Βενιζέλο και μου θυμίζει τον φουκαρά τον Φυλακούρη να προσπαθεί να μαρκάρει τον Χατζηπαναγή. Για τέτοια ζαλάδα μιλάμε!

Βέβαια, επειδή "ουδείς άσφαλτος" (που λέει κι η Άντζελα, όχι η Γκερέκου), έκανε κι ο Γιώργος κάτι ψιλολαθάκια. Πρώτα-πρώτα, ξέχασε εκτός κυβερνητικού σχήματος την Αννούλα. Όχι την Διαμαντοπούλου, καλέ! Αυτή, αν δεν ξεχαρβαλώσει τελείως την παιδεία, δεν την κουνάει κανένας από την θέση της. Δια βίου υπουργός, που λέμε, αχώριστο αλαμπρατσέτο με την Έφη. Στην Αννούλα του Γιώργου του ακατονόμαστου αναφέρομαι. Μέγα λάθος η απομάκρυνσή της. Όπως μέγα λάθος ήταν και ο παροπλισμός της Μιλένας, έτσι; Σκατά στο στόμα μου αλλά πιστεύω πως με τρεις γυναικείους ογκόλιθους λιγώτερους (μη ξεχνάμε την Λούκα), το έργο της κυβέρνησης θα δυσκολέψει.

Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι ο Γιώργος πήρε χαμπάρι ότι η σούπα είχε πιει το ζουμί της και κόντευε να κολλήσει, οπότε έκανε τον ανασχηματισμό για να της δώσει ένα γερό ανακάτεμα. Αλλά μάλλον δεν τα πάει καλά με την μαγειρική, μιας και δεν πρόσθεσε νερό στην κατσαρόλα. Βλέπω, λοιπόν, την σούπα να κολλάει στον πάτο και να καίγεται, οπότε θα την πετάξουμε στα σκουπίδια μαζί με την κατσαρόλα, να χαρεί και η καημένη η Μαφάλντα!

Πάντως, άλλο πράμα είναι να περνάει το μεσοπρόθεσμο με τον Καστανίδη στο δικαιοσύνης και άλλο με τον Καστανίδη στο εσωτερικών....



ΥΓ:  Θεωρώ περιττό να διευκρινήσω ότι η Μαφάλντα είναι η πρωταγωνίστρια πασίγνωστων ιστοριών του καρτουνίστα Quino, η οποία μπορούσε να γυρίσει τον κόσμο ανάποδα αλλά σιχαινόταν τις σούπες. Αν, παρ' ελπίδα, κάποιοι δεν την γνωρίζουν, ας σπεύσουν να ανακαλύψουν και τα δώδεκα άλμπουμ με τις ιστορίες της.

Χωρίς βαρβάρους

Δεν είναι μόνο ότι κατέλυσαν όσα είχαν κατακτηθεί από τον απλό λαό με πολύχρονους αγώνες, γεμάτους δάκρυ και αίμα...

Δεν είναι μόνο ότι καταχράστηκαν την εμπιστοσύνη των απλών ψηφοφόρων τους...

Δεν είναι μόνο ότι δεν δίστασαν να υπογράψουν το ξεπούλημα μιας εθνικής περιουσίας που δεν τους ανήκει, ερήμην εκείνων που την μάζεψαν πεθαίνοντας άλλοτε στα βουνά της Πίνδου, άλλοτε στα βάθη της Μικρασίας κι άλλοτε στα ξερονήσια και στις φυλακές...

Δεν είναι μόνο που καταξέσκισαν κάθε έννοια δημοκρατίας...

Δεν είναι μόνο που βόηθησαν τους λίγους να πλουτίσουν σε βάρος των πολλών...

Δεν είναι μόνο που κράτησαν αποκλειστικά για τον εαυτό τους την δυνατότητα να μένουν στο απυρόβλητο, όσα εθνικά εγκλήματα κι αν διαπράττουν...

Δεν είναι μόνο που καταρράκωσαν την αξιοπρέπεια των ανθρώπων, μετατρέποντας το δικαίωμά τους για δουλειά στην ταπείνωση της ζητιανιάς για μερικά κακοπληρωμένα τετράωρα...

Δεν είναι μόνο που καταξεφτίλισαν τον κάθε εργαζόμενο, χαρακτηρίζοντάς τον απλώς "απασχολήσιμο"...

Δεν είναι μόνο που ανήγαγαν την κοροϊδία σε ύψιστο πολιτικό επιχείρημα...


Είναι κυρίως που...

...στέρησαν από τους ανθρώπους την ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο,
...έσβησαν τον ορίζοντα από το βλέμμα της νέας γενιάς,
...ανάγκασαν τους εργαζόμενους να μετρούν με ανυπομονησία τον χρόνο που τους απομένει ως την σύνταξη κι ας ξέρουν ότι η σύνταξή τους θα είναι κάτι σαν σύνταξη,
...ισοπέδωσαν κάθε έννοια κοινωνικής δικαιοσύνης.


Πάνω απ' όλα είναι που αποφάσισαν για μας, χωρίς εμάς και εις βάρος μας.


Και τώρα άρχισαν να παραιτούνται.

Ας πάνε στον αγύριστο.
Καλοτάξιδοι όσοι έφυγαν.
Ώρα να φεύγουν κι εκείνοι που απέμειναν.


Κι ας μην αναρωτιούνται τι θα απογίνουμε τώρα δίχως βαρβάρους.
Δεν θα μας λείψουν.

Η ενεργειακή πολιτική της σύγχρονης Ελλάδας - 20. Χούντα και αμερικανική "βοήθεια"

Η "εθνοσωτήριος" της 21ης Απριλίου άνοιξε διάπλατα την πόρτα για το ξένο κεφάλαιο, το οποίο, ακόμα και στις συνθήκες της προγενέστερης "ο-θεός-να-την-κάνει-δημοκρατία" κατάστασης, δυσκολευόταν να λυμανθεί τον τόπο. Έτσι, με αξιοθαύμαστη ταχύτητα εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα πολλές ξένες τράπεζες (Bank of America, Manhattan Bank, Bank of Nova Scotia κλπ) ενώ όσες υπήρχαν ήδη (Τράπεζα Σικελίας, Τράπεζα Βρυξελλών, Business International Bank, Deutche Bank, Midland, Barclay's, Lloyd's κλπ) αξιοποίησαν την ευκαιρία για να απλώσουν τις δουλειές τους. Φυσικά, όλες ανεξαιρέτως μπορούσαν να εξάγουν κέρδη και συνάλλαγμα άνευ οιουδήποτε ελέγχου. Ως αντάλλαγμα, προσέφεραν στην χούντα αδιάκοπο λιβανωτό για τα...επιτεύγματά της.

Επί χούντας στέριωσε και το παραμύθι της "αμερικανικής βοήθειας", το οποίο συνεχίστηκε και μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Αυτή η "βοήθεια" συνίστατο κυρίως σε μακροχρόνια δάνεια με μακρά περίοδο χάριτος. Τι σήμαινε αυτό; Παίρναμε ένα δάνειο για 30 χρόνια και τα 10 πρώτα χρόνια δεν πληρώναμε δραχμή για τοκοχρεωλύσια αλλά "συμπυκνώναμε" τις 30 ετήσιες δόσεις σε 20, τις οποίες θα πληρώναμε τα τελευταία 20 χρόνια. Έτσι, μέσω της "δημιουργικής λογιστικής" του Μακαρέζου, η χούντα καταχώριζε τα δάνεια ως έσοδα κι έστελνε τις πληρωμές 10 χρόνια πίσω, παρουσιάζοντας πρωτογενή πλεονάσματα στον προϋπολογισμό. Ωραία ανάπτυξη!

Και τί τα κάναμε αυτά τα δάνεια; Μα...αγοράζαμε μεταχειρισμένο πολεμικό εξοπλισμό των ΗΠΑ! Ό,τι σαβούρα είχε ο αμερικανικός στρατός, την πουλούσε στην Ελλάδα και μαζί χρέωνε και τα έξοδα ανακατασκευής, συντήρησης, τεχνογνωσίας, υποστήριξης κλπ. Φυσικά, οι μίζες ήσαν στην ημερήσια διάταξη. Αλλά κι αυτό ακόμη το απαρχαιωμένο υλικό επωλείτο από τους συνταγματάρχες σε εμπόλεμες ασιατικές και αφρικανικές χώρες και το αντίτιμο πήγαινε κατ' ευθείαν σε λογαριασμούς ελβετικών τραπεζών. Εξυπακούεται ότι, σ' αυτήν την ρεμούλα, οι χουντικοί είχαν την βοήθεια (με το αζημίωτο) των αμερικανών αξιωματούχων που υπηρετούσαν εδώ. Είναι χαρακτηριστικό το σκάνδαλο που συγκλόνισε το αμερικανικό κογκρέσσο όταν μια επιτροπή του ανακάλυψε ότι, σε σφραγισμένα κιβώτια που προορίζονταν για τον ελληνικό στρατό, υπήρχαν πάνω-πάνω όπλα κι από κάτω πέτρες. Έτσι εξηγείται το ότι οι αποθήκες πολεμικού υλικού βρέθηκαν σχεδόν τελείως αδειανές στην επιστράτευση του 1974, παρ' ότι ποσοστό πάνω από το 55% του προϋπολογισμού διετίθετο κάθε χρόνο για την άμυνα.

Σε ένα τέτοιο κλίμα, όπου οι πάντες (έλληνες και ξένοι) ενδιαφέρονταν μόνο για το πώς θα αρπάξουν όσα περισσότερα μπορούσαν, είναι σόλοικο να θέλουμε να μιλήσουμε για πραγματικά έργα υποδομών ή ανάπτυξης. Ακόμη κι εκείνος ο ηλίθιος Παπαδόπουλος είχε καταλάβει ότι ο τόπος βούλιαζε και τον Δεκέμβριο του 1969, σε μια σπάνια κρίση ειλικρινείας, είπε κάτι που από τότε το έχουμε ακούσει αμέτρητες φορές από πολλούς δημοκράτες (με πρώτο και καλύτερο τον Μητσοτάκη): "O ελληνικός λαός πρέπει να μάθει να τρώει λιγότερο, να δουλεύει περισσότερο και να απαιτεί λιγότερα"(!!)

Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι η παρένθεση της δικτατορίας όχι μόνο δεν πρόσθεσε ούτε ένα λιθαράκι στους τομείς ανάπτυξης της χώρας (βιομηχανία, ενέργεια κλπ) αλλά, όταν έκλεισε, άφησε την χώρα σε μεγαλύτερο χάλι. Το φαγοπότι που στήθηκε επί εφτά χρόνια είχε ως αποτέλεσμα την καταλήστευση του τόπου και τον πλουτισμό ολίγων, οι οποίοι ουδέποτε κλήθηκαν να απολογηθούν ή να επιστρέψουν τα κλεμμένα.

"Πορεία"

15 Ιουνίου σήμερα. Ημέρα για απεργία κι όχι για σημειώσεις σε ιστολόγια. Μα δεν μπορώ να αντισταθώ σ' ένα αντίδωρο, ίσα-ίσα για να μας στηλώσει. Ένα αντίδωρο από τα χέρια του Τίτου Πατρίκιου, με τίτλο "Πορεία":


Τότε ήρθε στη συνεδρίαση ο Χαρίλαος,
πραγματικό του όνομα Γεράσιμος,
και είπε:
"Συναγωνιστές θα νικήσουμε".
Τον σκότωσαν έπειτα από δυο μέρες.

Και ήρθε στη θέση του ο Αλέξης,
όνομα πραγματικό του Νίκος,
και είπε:
"Συναγωνιστές θα νικήσουμε".
Στο τρίτο κύμα της τρομοκρατίας
έπιασε θέση λογιστή.

Τότε ήρθε στη θέση του ο Γρηγόρης,
επιλεγόμενος Αρμένης, πραγματικό του όνομα άγνωστο
κ' είπε:
"Αδέρφια, θα περάσουμε πολλές δοκιμασίες
μα θα νικήσουμε".
Αργότερα ανέλαβε πιο υπεύθυνη δουλειά.

Κ' ήρθε στη θέση του η Ρόζα,
πραγματικό της όνομα Φανή,
κ' είπε:
"Θα πρέπει τώρα να προσαρμοστούμε
στις νέες συνθήκες".

'Οταν την πιάσαν ήρθε στη θέση της ο Πέτρος,
πραγματικό του όνομα Θανάσης
κ' είπε:
"Ο δείχτης των απεργιών ανέβηκε".
Πέθανε αργότερα στο σανατόριο.

Κ' ήρθαμε με τη σειρά μου εγώ κι ο Πελοπίδας κι ο Στρατής,
ήρθαν παιδιά καινούργια, οι καταδίκες ηγετών,
ήρθανε τα πεντάχρονα, τα εφτάχρονα, οι αλλεπάλληλες επαναστάσεις,
ήρθανε τα συνέδρια, η αποκατάσταση νεκρών ηρώων,
ο θάνατος από τα γερατειά,
σκοτείνιασε η σειρά των ονομάτων, μπερδεύτηκε η συνέχεια...

Και είπε ο νέος εργάτης στη νέα συνεδρίαση:
"Σύντροφοι θα νικήσουμε".


Τίτος Πατρίκιος, "Μαθητεία 1952-1962" (ενότητα "Το δάσος και τα δέντρα")

 

Η ενεργειακή πολιτική της σύγχρονης Ελλάδας - 19. Η πολιτική της δικτατορίας

Μια από τις καραμέλλες που αρέσκονται να πιπιλάνε πολλοί ημιμαθείς και ανερμάτιστοι, είναι κι αυτή της "ηθικής", η οποία τάχα χαρακτήριζε τα στελέχη της χούντας. Ένα δείγμα της εν λόγω "ηθικής" δώσαμε στο χτεσινό σημείωμα. Ας συνεχίσουμε.

Στις 21 του περασμένου Απριλίου, ανήμερα της επετείου της "εθνοσωτηρίου επαναστάσεως", βγήκε ο εθνικός κωλοτούμπας  -ο κατά την "Ελληνοφρένεια"- Καρατζαφύρερ να μας "θυμίσει" ότι σε πολλά πράγματα η δικτατορία ήταν καλύτερη από την δημοκρατία και να τονίσει ότι οι πρωταίτιοι του πραξικοπήματος "πέθαναν στην ψάθα". Για να υπογραμμίσει δε τα λεγόμενά του, έφερε ως παράδειγμα τις οικονομικές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν η χήρα του Παπαδόπουλου κι ο Παττακός, σε αντίστιξη με την "ροζ βίλλα" που άφησε στην Μιμή ο Ανδρέας Παπανδρέου.

Φυσικά, η αλήθεια κι ο Καρατζαφέρης έχουν πάρει διαζύγιο (αν ήσαν ποτέ παντρεμένοι). Κι η αλήθεια είναι ότι, όπως είδαμε στα προηγούμενα, η χούντα φρόντισε να κλείσει "με το αζημίωτο" όλες τις αμαρτωλές συμβάσεις που δεν είχε προλάβει να κλείσει το αστικό καθεστώς στο παρελθόν: Λίτον, Τελεφούνκεν, Αεγκέ, Έσσο-Πάππας, Ωνάσης, Νιάρχος, Ανδρεάδης... Παράλληλα, ανάμεσα στους ξένους κεφαλαιοκράτες ξεπετάχτηκαν και ντόπια μπουμπούκια που καταλήστεψαν τον τόπο, όπως ο Μπαλόπουλος με το σκάνδαλο των κρεάτων ή ο Ασλανίδης, ο αλήστου μνήμης υφυπουργός αθλητισμού που δραπέτευσε στην Αργεντινή όταν έπεσε η χούντα (μαζί με κάμποσα εκατομμύρια, φυσικά) και κανείς δεν τον αναζήτησε ποτέ. Αλλά κι αν ακόμη περιορίσουμε την "ηθική" στο ότι οι συνταγματάρχες δεν ξενοπηδιόντουσαν με αεροσυνοδούς, ας μη ξεχνάμε ότι ο Παπαδόπουλος πέρασε με νόμο το αυτόματο διαζύγιο για 24 ώρες, δηλαδή όσο του χρειαζόταν για να χωρίσει με την τότε συζυγό του και να παντρευτεί την Δέσποινα.

Ας αφήσουμε, όμως, το ρεπορτάζ της κρεββατοκάμαρας κι ας επανέλθουμε στην οικονομία. Ο Ξενοφών Ζολώτας, αναφερόμενος στο οικονομικό "θαύμα" της δικτατορίας, σημειώνει: "H πολιτική της δικτατορίας ήταν στην ουσία πολιτική ποσοτικής μεγεθύνσεως και όχι οικονομικής αναπτύξεως... Aλλά η δομή της οικονομίας δεν βελτιώθηκε σε βαθμό άξιο λόγου και οι αδυναμίες της όξυναν τα προβλήματα". Ποια ήσαν, όμως, τα χαρακτηριστικά της οικονομικής πολιτικής που ακολουθήθηκε κατά την περίοδο της χούντας;

Κατ' αρχάς, συνεχίστηκε η πορεία που είχε χαραχθεί από τις προηγούμενες κυβερνήσεις. Oι δικτάτορες, απλώς, προσπάθησαν να επιταχύνουν αυτήν την πορεία, υιοθετώντας μέτρα έντονης κρατικής παρέμβασης, με στόχο την προσέλκυση ξένου κεφαλαίου και την αύξηση των άδηλων πόρων. Δυστυχώς για τους συνταγματάρχες, οι δυσμενείς συγκυρίες διέψευσαν τις ελπίδες τους και το μόνο που απέμεινε ήταν η υπέρογκη αύξηση του δημόσιου χρέους.

Όταν -με τις ευλογίες των αμερικανών- η δικτατορία σταθεροποιήθηκε, ο περισσότερος κόσμος συνέχισε τις προσπάθειες για καλυτέρευση των υλικών συνθηκών ζωής, εκμεταλλευόμενος το γεγονός ότι η χουντική διακυβέρνηση ήταν ασφυκτική από πολιτικής και όχι από οικονομικής απόψεως. Σ' αυτό το πλαίσιο, τα λαϊκά στρώματα εκμεταλλεύτηκαν την πολιτική παροχών της δικτατορίας, η οποία ακολουθούσε το δόγμα "στόμα μπουκωμένο δεν μιλάει". Έτσι, οι δημόσιοι υπάλληλοι έπαιρναν τις αυξήσεις τους και οι αγρότες πλούτισαν με την χουντική "σεισάχθεια", η οποία χάρισε όλα τα αγροτικά χρέη.

Γενικά,  οι δικτατορικές κυβερνήσεις επεχείρησαν να δώσουν νέα ώθηση στην οικονομία και να εξασφαλίσουν ευρύτερη νομιμοποίηση ή, έστω, ανοχή. Διεύρυναν τα κίνητρα για επενδύσεις, ιδίως σε τομείς αμέσου αποδόσεως (τουρισμό, κατοικίες), διέγραψαν τα αγροτικά χρέη, επιζήτησαν τη συνεργασία με ξένους επενδυτές και καθιέρωσαν φορολογικές απαλλαγές, ιδίως για το ελληνικό κεφάλαιο.

Βέβαια, οι συνταγματάρχες δεν είχαν ιδέα οικονομικών αλλά χρησιμοποίησαν τεχνοκράτες, αν και ο πυρήνας αυτός περιβαλλόταν από χαρακτηριστικά απαίδευτους. H ουσία, όμως, ήταν πως η οικονομική πολιτική τους, μετά την αρχική σύγχυση, εκινείτο στο πλαίσιο μιας φιλελεύθερης οικονομίας (με τα όρια και τις αντιφάσεις που εμπεριέχει ο όρος, όταν ασκείται από μια δικτατορία). Tον χαρακτήρα αυτό είχε επισημάνει από πολύ νωρίς ο I. Πεσμαζόγλου, όταν έκανε κριτική για την οικονομική πολιτική της χούντας, κρίνοντας την πρώτη τετραετία της: «Tο καθεστώς έχει δείξει το πραγματικό του πρόσωπο περισσότερο στις σχέσεις του με τους επιχειρηματίες, των οποίων την συνεργασία θεωρεί αναγκαία".

Φυσικά, σε κανένα αστυνομικό κράτος δεν μπορεί να γίνει λόγος για επαναχάραξη μεγαλεπήβολης οικονομικής πολιτικής σε καίριους τομείς, όπως η ενέργεια ή η βιομηχανία. Στο αυριανό σημείωμα θα ολοκληρώσουμε την περιληπτική ανασκόπηση της οικονομικής πολιτικής των δικτατορικών κυβερνήσεων και θα δούμε πώς η επταετία 1967-1974 κατέληξε να γίνει απλώς ο γάιδαρος που έφαγε ένα ήδη στραβό κλήμα.

Η ενεργειακή πολιτική της σύγχρονης Ελλάδας - 18. Η χούντα και το σκάνδαλο Ωνάση

Η βιβλιογραφία για τα οικονομικά "επιτεύγματα" της δικτατορίας είναι μάλλον περιορισμένη. Σ' αυτό βόηθησε και η πολιτική των πρώτων μεταδικτατορικών κυβερνήσεων, οι οποίες έκλεισαν όπως-όπως τον φάκελλο της δικτατορίας, αποδίδοντας μεν ευθύνες στους πρωταίτιους αλλά αφήνοντας σχεδόν απείραχτους όλους τους άλλους οι οποίοι ευνοήθηκαν με κάθε τρόπο κατά την περίοδο εκείνης της εκτροπής.

Ειπώθηκε ότι ο πιο "καλλιεργημένος" στην τριανδρία Παπαδόπουλου-Παττακού-Μακαρέζου ήταν ο τελευταίος και, μάλλον, αυτό είναι σωστό. Ο Μακαρέζος δεν μπήκε ποτέ στο κάδρο που δημιουργούσε διεθνείς αντιδράσεις. Για παράδειγμα, το όνομά του δεν συνδέθηκε ποτέ με βασανιστήρια ή εκτοπίσεις. Αντίθετα, επέδειξε εξαιρετικές ικανότητες στην...αλχημεία, αποκρύπτοντας (συνήθως με επιτυχία) την ανερμάτιστη οικονομική πολιτική των συνταγματαρχών. Δεν πρέπει να έχουν άδικο εκείνοι που ισχυρίζονται ότι ο Μακαρέζος υπήρξε ο πρόδρομος της "δημιουργικής λογιστικής". Μάλιστα, όπως αποκαλύπτει ο Γιάννης Κάτρης στο βιβλίο του "Η γέννηση του νεοφασισμού στην Ελλάδα", όταν ένας αυστριακός εμπειρογνώμονας, απεσταλμένος του ΟΟΣΑ στην Ελλάδα, κατήγγειλε την διαστρέβλωση των στατιστικών στοιχείων, ο Μακαρέζος δεν αμφισβήτησε την καταγγελία αλλά έκανε κάτι απλούστερο: απέλασε τον εμπειρογνώμονα!

Μη έχοντας τον βραχνά του κοινοβουλευτικού ή δημοσιογραφικού ελέγχου στον λαιμό τους, οι κυβερνήσεις της δικτατορίας έκλεισαν ταχύτατα όλες τις συμφωνίες που είχαν προγραμματίσει οι προδικτατορικές κυβερνήσεις του Κέντρου και της ΕΡΕ. Κι είναι αλήθεια ότι ο Μακαρέζος απεδείχθη "μάστορας" σ' αυτό. Η περίοδος 1967-1973 θεωρείται "χρυσούς αιών" για τους εγχώριους και ξένους επιδρομείς. Για παράδειγμα, μόνο κατά την διετία από τον Απρίλιο του 1967 μέχρι τον Απρίλιο του 1969 εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα 231 ξένες εταιρείες και σχεδόν όλων η εγκατάσταση συνοδεύτηκε από ένα τουλάχιστον -μικρό ή μεγάλο- σκάνδαλο. Σχετική μνεία έχουμε κάνει σε προηγούμενα σημειώματα αυτής της σειράς κειμένων αλλά εδώ θα συνεχίσουμε.

Η χούντα απηύθυνε ανοιχτή πρόσκληση στους αμερικανούς επενδυτές, μέσα από τις σελίδες των Τάιμς της Νέας Υόρκης, προσφέροντας: απαλλαγή τόσο της εταιρείας όσο και του αλλοδαπού προσωπικού της από κάθε φόρο ή δασμό, εισαγωγή παντός είδους (από οικοσκευή μέχρι αυτοκίνητο) ατελώς, ελεύθερη εξαγωγή συναλλάγματος, πλήρη φορολογική ασυλία (τα λογιστικά βιβλία όλων των ξένων εταιρειών δεν ελέγχθηκαν ποτέ!) κλπ. Για να θεσμοθετήσει όλα αυτά τα προνόμια, η χούντα δεν δίστασε να τα κατοχυρώσει και συνταγματικά (άρθρο 23 του χουντικού "συντάγματος"). Η νόμιμη ληστεία του ξένου κεφαλαίου εις βάρος του εθνικού μας πλούτου ήταν τόσο μεγάλη ώστε αρκούσε μια πενταετία για να επιτευχθεί πλήρης επιστροφή του επενδεδυμένου κεφαλαίου (με απλά λόγια, τα κέρδη μιας πενταετίας ισούνταν με το κεφάλαιο της επένδυσης)!!

Όλα αυτά, φυσικά, αφορούσαν απλές, κοινές επενδύσεις. Όταν έμπαιναν στο παιχνίδι τα "μεγάλα ψάρια", το ξεπούλημα μετατρεπόταν σε όργιο. Θα κλείσουμε το σημερινό μας σημείωμα με ένα χαρακτηριστικό περιστατικό από τον σκληρό πόλεμο ανάμεσα σε δυο μεγάλους έλληνες καφαλαιοκράτες, τον Αριστοτέλη Ωνάση και τον Σταύρο Νιάρχο, έναν πόλεμο ο οποίος κράτησε αμείωτο το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης επί σειρά ετών και ο οποίος απλώθηκε μέχρι τις...κρεββατοκάμαρες των δυο ανδρών, με τον ένα να εποφθαλμιά την σύζυγο του άλλου.

Τον Μάρτιο του 1969, ο Ωνάσης υποβάλλει στην χούντα μια επενδυτική προσφορά για τα διυλιστήρια, ύψους 400 εκατ. δολλαρίων. Ο Μακαρέζος πήρε την προσφορά και την έκανε βούκινο στα πέρατα της οικουμένης, ως την μεγαλύτερη οικονομική επιτυχία της Ελλάδας κατά την τελευταία δεκαετία. Έλα, όμως, που ο Νιάρχος μυρίστηκε το ψητό! Έτσι, έτρεξε και υπέβαλε προσφορά για 500 εκατ. δολλάρια, αιφνιδιάζοντας την χούντα. Παράλληλα, ο Νιάρχος προσφέρθηκε να προμηθεύει με πετρέλαιο την χώρα με μεταφορικά 11,8 δολλάρια τον τόννο, την ώρα που ο Ωνάσης ζητούσε 14 δολλάρια. Αυτή η "μικροδιαφορά" σήμαινε για το δημόσιο 150 εκατ. δολλάρια σε μια δεκαετία.

Οι συνταγματάρχες βρέθηκαν προ αδιεξόδου. Η προσφορά του Νιάρχου ήταν εντυπωσιακά καλύτερη αλλά ο Παπαδόπουλος υποστήριζε αναφανδόν τον Ωνάση. Από την άλλη, όμως, τόσο ο Μακαρέζος όσο και μερικοί υπουργοί προτιμούσαν τον Νιάρχο. Τότε, ο Ωνάσης κατήγγειλε στον Παπαδόπουλο ότι ο Ορλάνδος (τότε αναπληρωτής υπουργός συντονισμού) του ζήτησε ανταλλάγματα ώστε να πάει με το μέρος του. Ο Παπαδόπουλος κάλεσε αμέσως τον Ορλάνδο στο γραφείο του και, παρουσία του Ωνάση, τον ρώτησε αν αληθεύει η καταγγελία. "Ναι", απάντησε ο υπουργός, "ο κύριος Ωνάσης μου προσέφερε ένα σημαντικό ποσό". "Και γιατί δεν μου το είπες;" ρώτησε ο δικτάτορας, για να εισπράξει την απάντηση: "Μα, δεν ήθελα να εκθέσω τον κύριο Ωνάση". "Ρε συ", παρενέβη ο Ωνάσης, "εγώ είμαι επιχειρηματίας και χρησιμοποιώ όλα τα μέσα για να κάνω την δουλειά μου. Εσύ όμως είσαι υπουργός. Γιατί δέχτηκες να συζητήσεις πόσα θα πάρεις;" (σημ.: ο διάλογος μεταφέρεται αυτολεξεί από το προαναφερθέν βιβλίο του Κάτρη).

Τελικά, τόσο ο Ορλάνδος όσο και ο υφυπουργός συντονισμού Ευλάμπιος παραιτήθηκαν. Τα πράγματα έδειχναν να πηγαίνουν καλά για τον Ωνάση. Αλλά ο Παπαδόπουλος, φοβούμενος αποκαλύψεις εκ μέρους του Νιάρχου, δίσταζε να κλείσει την δουλειά και στις 20 Μαΐου προκήρυξε διεθνή διαγωνισμό. Αυτό περιέπλεξε τα πράγματα αφού η χούντα προτιμούσε τον Ωνάση αλλά ο Νιάρχος διέθετε πλήρη βρεττανική υποστήριξη.

Το ζήτημα διευθετήθηκε έναν χρόνο αργότερα. Ο Νιάρχος θα επένδυε 200 εκατ. δολλάρια, παίρνοντας ως αντάλλαγμα το 70% των κρατικών διυλιστηρίων, ενώ ο Ωνάσης θα μπορούσε να επενδύσει 600 εκατ. δολλάρια, φτιάχνοντας καινούργιο διυλιστήριο. Έτσι, έμειναν όλοι ευχαριστημένοι. Κυρίως, όμως, έμειναν ευχαριστημένα τα στελέχη της χούντας, αφού πήραν τα "δωράκια" τους (την ημέρα που υπέγραφε ο Ωνάσης, σε τράπεζα της Γενεύης κατατέθηκαν σε λογαριασμό του Παπαδόπουλου 4 εκατ. δολλάρια).

Επίλογος της ιστορίας; Ενάμιση χρόνο αργότερα, τα ναύλα μεταφοράς του πετρελαίου έχουν ανεβεί τόσο, ώστε ο Ωνάσης θεωρεί ασύμφορη την σύμβαση που έχει υπογράψει και ζητάει την αποδέσμευσή του. Ο Παπαδόπουλος όχι μόνο συναινεί ευχαρίστως αλλά επιστρέφει (με εντελώς παράνομο τρόπο) και την εγγυητική επιστολή ύψους 7 εκατ. δολλαρίων, την οποία είχε καταθέσει ο Ωνάσης ως εγγύηση για την καλή εκτέλεση της σύμβασης.

Θα συνεχίσουμε στο επόμενο, με περισσότερα "έργα και ημέρες" της "εθνικόφρονος" και "ηθικής" χούντας.

"Ο Όλυμπος των απόκληρων"

Αρκετές φορές μου έχει συμβεί να βλέπω μια ταινία η οποία να μου φέρνει στο μυαλό κάποιο βιβλίο που έχω διαβάσει. Τούτη την φορά, μου συνέβη το αντίθετο: διαβάζοντας το μυθιστόρημα του Γιασμίνα Χάντρα (*) "Ο Όλυμπος των απόκληρων" έβλεπα ταυτόχρονα σκηνές από το κινηματογραφικό ποίημα του Ακίρα Κουροσάβα "Η γειτονιά των καταφρονεμένων". Αν και δεν έχει καμμιά σημασία, κάτι μου λέει ότι ο Χάντρα έγραψε το μυθιστόρημά του υπό την επήρεια της συγκεκριμένης ταινίας.

"Ο Όλυμπος των απόκληρων" είναι χωρισμένος σε δυο μέρη και όλη του η δράση περιορίζεται σε μια αλάνα ανάμεσα σε μια χωματερή και στην θάλασσα. Οι πρωταγωνιστές του είναι αυτό που υποδηλώνει ο τίτλος: απόκληροι της ζωής, που κουβαλούν ο καθένας την δική του ιστορία. Σε πρώτο πλάνο ο Ας ο μονόφθαλμος με τον Τζούνιορ, τον χαζούλη προστατευόμενό του και απέναντί τους ο "βασιλιάς" της περιοχής, ο Πασάς ο ομοφυλόφιλος, με τον εραστή του Πίπο. Τριγύρω τους, ένας συρφετός "καταφρονεμένων" στήνει το σουρρεαλιστικό σκηνικό: ο Νεγκούς φαντάζεται τον εαυτό του κατακτητή στρατηλάτη σαν τον Μεγαλέξαντρο, ο Χαρούν παλεύει μονίμως με τα μυρμήγκια και τις ψείρες που βρίσκουν κατάλυμα στο βρόμικο βρακί του, ο μονόχνωτος Μπλις τσακώνεται με τους πάντες, η γριά Μάμα περιποιείται τον ανήμπορο Μιμόζα, ο τρελοερευνητής Αϊνστάιν ψάχνει να βρει το υπερφάρμακο για όλες τις αρρώστιες, ο μονόχειρας Και Ταλοιπά έχει μόνιμη φαγούρα στο χέρι που του λείπει, ο Ντιμπ γλύφει τον Πασά για να κερδίσει την ευνοιά του... Ένας μικρόκοσμος, καρικατούρα του δικού μας "πολιτισμένου" κόσμου.

Στο δεύτερο μέρος του μυθιστορήματος, εμφανίζεται ο Μπεν Αντάμ, του οποίου το όνομα σημαίνει "ο υιός του ανθρώπου" και αναστατώνει τους πάντες. Κι ενώ όλα μέχρι τότε κυλούσαν σε μια τελματώδη ραστώνη, ξαφνικά οι μνήμες επανέρχονται, τα απωθημένα αναδύονται και οι συγκρούσεις αρχίζουν. Το μυθιστόρημα μετατρέπεται σε φιλοσοφικό στοχασμό αλλά δεν χάνει ποτέ την μαγεία του και την τρυφερότητά του. Αν και η παρουσία του Μπεν Αντάμ ταράζει τα λιμνασμένα νερά της αλάνας, οι ομόκεντροι κύκλοι σιγά-σιγά καταλαγιάζουν.

Τελικά, ο Γιασμίνα Χάντρα μετατρέπει με άνεση την πένα του πότε σε κινηματογραφική κάμερα και πότε σε καρφί, το οποίο ο αναγνώστης νοιώθει συχνά να τον κεντρίζει. Κι όπως κάνει κάθε μεγάλος δημιουργός, αποφεύγει και τα συμπεράσματα και τα διδάγματα, αφήνοντάς τα στον ίδιο τον αναγνώστη. 

"Ο Όλυμπος των απόκληρων" κυκλοφορεί από τον "Καστανιώτη" και οι κάπου 160 σελίδες του αξίζουν με το παραπάνω τα 11,50 ευρώ που θα σας ζητήσει ο βιβλιοπώλης σας. Βυθιστείτε σε έναν αλλιώτικο κόσμο και απολαύστε ένα ποιητικό ταξίδι μακρυά από το νοοκτόνο λάιφ-στάιλ της πεζής εποχής μας.

(*) Όπως είχαμε πει όταν παρουσιάζαμε το βιβλίο του "Τα χελιδόνια της Καμπούλ", πίσω από το θηλυκό όνομα Γιασμίνα Χάντρα κρύβεται ο αλγερινός Μοχάμεντ Μουλεσσεχούλ.

Να ξανακαθήσουν στο θρανίο!

Το όνομα του Πωλ Κρούγκμαν μάλλον δεν λέει τίποτε στους περισσότερους. Ας πούμε, λοιπόν, ότι πρόκειται για τον αμερικανό οικονομολόγο, ο οποίος βραβεύτηκε το 2008 με το Νόμπελ Οικονομίας. Θεωρείται από τα πλέον ανοιχτά μυαλά της σύγχρονης οικονομικής σκέψης, σε σημείο που να κατηγορείται ως...μαρξιστής από ορισμένους ανεγκέφαλους.

Τον Μάρτιο του 2009, ο Κρούγκμαν βρέθηκε στην Αθήνα, ως επίτιμος καλεσμένος ενός συνεδρίου με θέμα την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση. Τότε, την ομιλία του είχε προλογίσει ο σημερινός πρωθυπουργός. Βεβαίως, αν σήμερα ξαναρχόταν ο Κρούγκερ στην Ελλάδα, θα στοιχημάτιζα ότι ο Γιώργος Παπανδρέου δεν θα επεδείκνυε την ίδια προθυμία για προλόγους, αλλά δεν είναι αυτό το θέμα μου.

Σ' εκείνη την ομιλία του, ο Κρούγκμαν άρχισε με την φράση "Είμαι τρομαγμένος!" και έσπευσε να τονίσει ότι ο τρόμος του δεν αφορά τις προοπτικές της ελληνικής οικονομίας αλλά της...αμερικανικής. Μη ξεχνάμε ότι εκείνη την εποχή, οι ΗΠΑ κλυδωνίζονταν από τα απόνερα του ναυαγίου τής Λέμαν Μπράδερς και βρίσκονταν ένα βήμα πριν την οικονομική κατάρρευση και την κοινωνική διάλυση.

Παρά την "τρομάρα" του, ο Κρούγκμαν αναφέρθηκε με εξαιρετικά κολακευτικά λόγια στις ευρωπαϊκές χώρες (συμπεριλαμβάνοντας την Ελλάδα, βέβαια), εξυμνώντας το "κοινωνικό κράτος" τους, το οποίο λειτουργεί ως αποσβεστήρας των κραδασμών που φέρνει οποιαδήποτε κρίση. Και εξήγησε ότι οι πολίτες νοιώθουν ασφαλέστεροι όταν υπάρχει κεντρική πολιτική για κοινωνικά αγαθά, όπως η υγεία, η παιδεία, η ασφάλιση κλπ. και, επομένως, δεν διστάζουν να καταναλώσουν, βοηθώντας κατ' αυτόν τον τρόπο την οικονομία να αποφύγει την ύφεση.

Φαίνεται, όμως, ότι ο προλογίσας τον κύριο Κρούγκμαν πρωθυπουργός κάτι δεν κατάλαβε. Έτσι, όταν λίγους μήνες αργότερα ανέλαβε την εξουσία, επέλεξε μια πολιτική κατακρήμνισης και ισοπέδωσης κάθε έννοιας κοινωνικού κράτους. Σήμερα, μετά από 20 μήνες κυβερνητικών "επιτυχιών", κλείνουν νοσοκομεία, συγχωνεύονται σχολεία, συμπιέζονται μισθοί και συντάξεις, ανατρέπονται κεκτημένα δεκαετιών... Δηλαδή, για να μεταχειριστώ τα λόγια του Κρούγκερ, η κυβέρνηση αποφάσισε να αντιμετωπίσει την κρίση καταστρέφοντας το αμορτισέρ που θα απορροφούσε τους κραδασμούς.

Πράγματι, φαίνεται ότι οι "μαθητευόμενοι μάγοι" του νεοφιλελευθερισμού προσπαθούν να ξαναγράψουν την οικονομική θεωρία. Λένε ότι στόχος τους είναι η ανάπτυξη, γιατί μόνον έτσι μπορούμε να βγούμε από την κρίση. Ας πούμε ότι πάμε σωστά ως εδώ. Μόνο που ανάπτυξη δίχως αντίστοιχη αύξηση της κατανάλωσης, δεν νοείται. Το ζήτημα είναι ποιός θα καταναλώσει;

Δεν είναι μόνο ο περιορισμός της κατανάλωσης λόγω της συμπίεσης των ονομαστικών αποδοχών των εργαζομένων. Ούτε μόνο το ξεζούμισμα των καταναλωτών από την υπέρμετρη αύξηση άμεσων και έμμεσων φόρων. Είναι, κυρίως, το παγιούμενο αίσθημα αβεβαιότητας από το πετσόκομμα κάθε κοινωνικής παροχής, η οποία άλλοτε εθεωρείτο sine qua non (δεδομένη από χέρι, δηλαδή). Όταν έχεις απόλυτη αβεβαιότητα για το αν αύριο θα έχεις δουλειά, για το αν και πότε θα πάρεις σύνταξη, για το αν θα βρεθεί νοσοκομείο να σε περιθάλψει αν αρρωστήσεις, για το αν θα υπάρχει δωρεάν παιδεία για τα παιδιά σου και για ένα σωρό άλλα "αν", πώς να καταναλώσεις;

Ας μου επιτρέψει ο κύριος Κρούγκμαν να οικειοποιηθώ για λίγο τον ρόλο του καθηγητού και να θυμηθώ ένα παράδειγμα κλασσικό για κάθε φοιτητή των οικονομικών. Έστω, λοιπόν, μια οικογένεια εργαζομένων με μηνιαίο εισόδημα 2000 ευρώ, η οποία συνήθιζε να καταναλώνει μηνιαίως 1600 ευρώ και να αποταμιεύει 400. Πώς θα αντιδράσει αυτή η οικογένεια αν το μηνιαίο της εισόδημα μειωθεί στα 1600 ευρώ; Θα συνεχίσει να αποταμιεύει τα 400 ευρώ, περιορίζοντας την κατανάλωσή της στα 1200 ή θα καταναλώνει όσα βγάζει, μηδενίζοντας την αποταμίευση; Τι λέει η θεωρία πάνω σ' αυτό;

Τα πάντα εξαρτώνται από το κλίμα αβεβαιότητας. Με εξασφαλισμένες κοινωνικές παροχές (σωστή περίθαλψη, πραγματικά δωρεάν παιδεία, εξασφαλισμένη δουλειά κλπ), η ανάγκη για αποταμίευση δεν είναι ισχυρή και η κατανάλωση θα επηρεαστεί ελάχιστα. Όμως, όταν βλέπεις να σωριάζονται τα πάντα γύρω σου σε συντρίμμια, πώς να αμελήσεις τις ασαφείς ανάγκες της επόμενης μέρας; Λυπάμαι που θα στενοχωρήσω τους "φωστήρες" της κυβέρνησης αλλά, αν η οικογένεια του παραδείγματος είναι ελληνική, τότε το πιθανότερο είναι να μειώσει την κατανάλωσή της στο χιλιάρικο και να αυξήσει την αποταμίευση στα 600 ευρώ.

Προφανώς, κάποιοι έχουν αντιληφθεί αυτή την αντίδραση και σπεύδουν να βάλουν χέρι σ' αυτό το 600άρι, επιβάλλοντας όλο και περισσότερους φόρους ή προωθώντας όλο και μεγαλύτερες περικοπές. Όμως, δεν μπορούν να συνειδητοποιήσουν ότι η κατανάλωση δεν μπορεί να μειωθεί κάτω από ένα ανελαστικό όριο, μιας και από κει και κάτω μιλάμε για ανέχεια και για πείνα.

Τελικά, το μόνο σίγουρο είναι ότι κάποιοι απ' αυτούς που χειρίζονται τις τύχες της οικονομίας μας, έχουν χάσει μερικά βασικά μαθήματα ως φοιτητές. Δεν με νοιάζει αν κατάφεραν και πήραν ένα πτυχίο, έστω και με αντιγραφή. Με νοιάζει να ξανακαθήσουν στο θρανίο, μπας και ξεστραβωθούν επί τέλους!

Κρίση και ανάπτυξη: μια θεωρητική προσέγγιση

"Ανάπτυξη, ανάπτυξη, ανάπτυξη", φώναξε τις προάλλες από το Ζάππειο ο αρχηγός της Νέας Δημοκρατίας. "Ρηχαίνει η ύφεση", διατυμπανίζει ο υπουργός των οικονομικών. "Πρέπει να ληφθούν μέτρα για να μπει η ελληνική οικονομία σε τροχιά ανάπτυξης", υπογραμμίζουν οι εκπρόσωποι της τρόικας. Αλήθεια, τι συμβαίνει πραγματικά με την καραμέλλα της ανάπτυξης;

Το 2010, ο εγχώριος καπιταλισμός γνώρισε τη μεγαλύτερη κρίση της μεταπολεμικής περιόδου, καθώς το ΑΕΠ της χώρας υποχώρησε κατά 6,6%. Η πρωτόγνωρη αυτή κρίση συμπαρέσυρε ανοδικά την ανεργία, οδήγησε σε κλείσιμο δεκάδες χιλιάδες μικρά καταστήματα, ενώ το μνημόνιο συμπίεσε βίαια μισθούς και συντάξεις. Για το 2011, οι επίσημες κυβερνητικές εκτιμήσεις προβλέπουν νέα υποχώρηση του ΑΕΠ κατά 3,8%, στοιχείο το οποίο καταδεικνύει ότι η κρίση -παρά την αισιοδοξία του Παπακωνσταντίνου- βαθαίνει και δεν υποχωρεί. Μάλιστα, οι ίδιες οι υπηρεσίες του υπουργείου οικονομικών εκτιμούν ότι με την λήψη νέων μέτρων (στα πλαίσια του περίφημου "μεσοπρόθεσμου"), η υποχώρηση του ΑΕΠ ίσως αγγίξει και το 4%! Πού την είδε, επομένως, την αισιοδοξία ο υπουργός Οικονομικών, ακόμα και με τη χρήση της αστικής στατιστικής;

Το ότι κάποια στιγμή θα υπάρξει ανάκαμψη, δεν είναι ανάγκη να είναι κανείς οικονομολόγος για να το προβλέψει. Μια μικρή αναδρομή στην ιστορία των οικονομικών κρίσεων του καπιταλισμού πείθει τον καθένα ότι, μετά την κρίση, ακολουθεί ανάκαμψη. Το ερώτημα, όμως, είναι τί είδους ανάκαμψη θα είναι αυτή και πόσο θα διαρκέσει.

Επομένως, αλλού είναι το ζήτημα, το οποίο αποκρύπτεται εντέχνως. Σε σχέση με το παρελθόν, ο χαρακτήρας των οικονομικών κρίσεων έχει αλλάξει, καθώς έχουν επέλθει σημαντικές αλλαγές στις φάσεις του οικονομικού κύκλου, οι οποίες ακολουθούσαν μια σταθερή κυκλική πορεία. Μια κυκλική πορεία γνωστή ακόμη και στους πρωτοετείς φοιτητές των οικονομικών σχολών: κρίση-στασιμότητα-αναζωογόνηση-άνοδος-ωρίμανση. Αυτή ήταν η πορεία του οικονομικού κύκλου το 19ο αιώνα (στην περίοδο του προ-μονοπωλιακού καπιταλισμού) αλλά και στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα.

Τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν με τις ποιοτικές και ποσοτικές επιπτώσεις που έφεραν στην καπιταλιστική οικονομία τόσο η εμφάνιση και εδραίωση του μονοπωλίου ως κυρίαρχης μορφής των οικονομικών σχέσεων, όσο και η ενεργός παρέμβαση και δράση του καπιταλιστικού κράτους στη διαδικασία αναπαραγωγής του κοινωνικού κεφαλαίου. Λογικό είναι οι δύο αυτοί παράγοντες να επηρεάζονται από την είσοδο του οικονομικού κύκλου στη φάση της κρίσης και να προσδίδουν σε αυτή νέα χαρακτηριστικά.

Η πρώτη μεγάλη οικονομική κρίση που εκδηλώθηκε στο ιμπεριαλιστικό στάδιο του καπιταλισμού (1929) συνοδεύεται από το μεγάλο της βάθος και τη μεγάλη της διάρκεια, με αποτέλεσμα να ταρακουνηθεί συθέμελα ο καπιταλιστικός κόσμος. Αλλά πώς ξεπεράστηκε η κρίση του 1929; Οι καπιταλιστικές κυβερνήσεις κατέφυγαν τότε σε όλα τα γνωστά εργαλεία που είχαν στα χέρια τους για την αντιμετώπισή της, με πιο πρόσφορο αυτό της ενεργοποίησης της "αντικυκλικής δράσης" του καπιταλιστικού κράτους. Προχώρησαν, δηλαδή, στην υλοποίηση μεγάλων δημόσιων έργων (κάτι το οποίο έκανε εκτεταμένα ειδικά η χιτλερική Γερμανία) με την προσδοκία ότι μέσω των κρατικών παρεμβάσεων θα αφυπνισθεί και θα ενεργοποιηθεί και ο βαριά τραυματισμένος από την κρίση ιδιωτικός τομέας της οικονομίας.

Ηταν τελικά αποτελεσματικά τα μέτρα αυτά; Οι απόψεις που έχουν διατυπωθεί από τους ερευνητές της κρίσης του 1929 ποικίλλουν. Όμως, ό,τι κι αν υποστηρίζουν οι διάφοροι αναλυτές, γεγονός είναι ότι η κρίση δεν ξεπεράστηκε ποτέ με τα κλασσικά χρηματοοικονομικά εργαλεία. Χρειάστηκε πρώτα ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος και η καταστροφή μεγάλου τμήματος του κεφαλαίου για να σημειωθεί κατόπιν ανάπτυξη. Όσοι πιστεύουν ότι ο μόνος υπαίτιος του αιματοκυλίσματος της περιόδου 1939-1945 είναι η παραφροσύνη του Αδόλφου, ας το ξανασκεφτούν καλύτερα.

Αλλά ας έλθουμε στο σήμερα. Καίριο ερώτημα: ξεπεράστηκε η κρίση της παγκόσμιας αγοράς που ξεκίνησε το 2007 στις ΗΠΑ; Η αυθόρμητη απάντηση είναι πως οι χώρες της Ευρώπης (με εξαίρεση την Ελλάδα), οι ΗΠΑ, η Ιαπωνία κλπ έχουν εισέλθει σε θετικούς -αν και αναιμικούς- ρυθμούς ανάπτυξης. Αλλά είναι οι ίδιοι οι διεθνείς οργανισμοί που στις εκθέσεις τους κάνουν λόγο για τη διατήρηση αβεβαιοτήτων, οι οποίες απειλούν να επαναφέρουν σε ύφεση την παγκόσμια οικονομία. Είναι οι αστοί οικονομολόγοι που διατυπώνουν απόψεις περί "διπλής ύφεσης", την οποία περιγράφουν με το γράμμα U. Και το -φαινομενικά- παράδοξο της υπόθεσης είναι ότι ακόμη κι όταν η οικονομία κινείται σε θετικούς ρυθμούς, η ανεργία αυξάνεται.

Αλλά δεν είναι η κρίση η μόνη αιτία της ανεργίας. Η ανεργία μπορεί να αυξάνεται και σε περιόδους ανάπτυξης, λόγω αλλαγής της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου με σκοπό την αύξηση της παραγωγικότητας. Οι πρόσφατες αποφάσεις των Συνόδων Κορυφής της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις 11 και 25 Μαρτίου, με τις οποίες φορτώνουν με νέα δυσβάστακτα βάρη τους λαούς της Ευρώπης, επιβεβαιώνει το γεγονός ότι η οικονομία δεν έχει ξεμπερδέψει με την κρίση. Άραγε, υπάρχει κανείς στην Ελλάδα ή στις χώρες του ανεπτυγμένου καπιταλισμού να δώσει πειστική απάντηση στο ερώτημα αν και πότε η διεθνής οικονομία θα βγει από την κρίση;

Βεβαίως, η ζωή για τον απλό λαό δεν πρόκειται να καλυτερέψει, είτε με ανάπτυξη είτε με κρίση. Το παράδειγμα της Γερμανίας, όπου η οικονομία δεν έχει προβλήματα αλλά το βιοτικό επίπεδο του λαού χειροτερεύει, είναι κραυγαλέο. Το έχουμε ξαναπεί από τούτη τη γωνιά: το σύστημα είναι τόσο σαθρό, ώστε κάθε προσπάθεια για βελτίωσή του είναι καταδικασμένη σε αποτυχία. Η μόνη λύση είναι η ανατροπή του.

Η μεθοδολογία της επιμήκυνσης

Έχουμε ακούσει πολλά και θα ακούσουμε ακόμη περισσότερα τις επόμενες ημέρες σχετικά με την "αναδιάρθρωση" του ελληνικού χρέους και την "επιμήκυνση" του χρόνου αποπληρωμής του. Νομίζω, λοιπόν, ότι δεν βλάφτει να δούμε σε γενικές γραμμές τι σημαίνει όλη αυτή η κουβέντα και τι κρύβεται πίσω από την βιτρίνα.

Στις αρχές του 2009, λίγους μήνες μετά την κατάρρευση της Lehman Brothers, στην Ευρώπη ήταν έντονες οι ανησυχίες ότι θα μπορούσε να συμβεί κάτι αντίστοιχο, με αφετηρία τις τράπεζες της ανατολικής Ευρώπης. Ολοι αντιλαμβάνονταν το πρόβλημα, αλλά αδυνατούσαν να συνεργαστούν για να το αντιμετωπίσουν. Οι μεγάλες τράπεζες γνώριζαν ότι, αν άρχιζε κάποια να αποσύρει κεφάλαια, θα επυροδοτείτο ντόμινο κατάρρευσης, πλην όμως καμμία δεν θα ήθελε να μείνει τελευταία σε μια κούρσα αποχώρησης. Για να αντιμετωπίσουν αυτό το πρόβλημα, οι τεχνοκράτες του ΔΝΤ, της ΕΚΤ και της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης σκέφτηκαν να συγκεντρώσουν εκπροσώπους των μεγαλύτερων τραπεζών και να επιτύχουν μία συμφωνία κυρίων.

Έτσι γεννήθηκε η "Πρωτοβουλία της Βιέννης". Σύμφωνα μ' αυτή, οι τράπεζες δεσμεύτηκαν να μην αποσύρουν τα κεφάλαιά τους και οι διεθνείς οργανισμοί υποσχέθηκαν να παράσχουν δάνεια στις οικονομίες της ανατολικής Ευρώπης. Η συμφωνία τηρήθηκε, η κατάσταση στις αγορές ομαλοποιήθηκε και έκτοτε το πρόβλημα δείχνει να βρίσκεται υπό έλεγχο. Την πετυχημένη αυτή συνταγή σκέφτονται να εφαρμόσουν εκ νέου οι ευρωπαίοι, για να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα χρέους στην ευρωζώνη. Για την οικονομία του λόγου, ας παραβλέψουμε την πείνα που έφερε αυτή η "πετυχημένη συνταγή" στους λαούς της ανατολικής Ευρώπης και ας συνεχίσουμε να αναλύουμε το θέμα τεχνοκρατικά.

Φαίνεται ότι στην Σύνοδο Κορυφής της Ε.Ε. τον Ιούνιο θα προκύψει κάτι αντίστοιχο της "Πρωτοβουλίας της Βιέννης". Ο δρόμος άνοιξε από το Eurogroup, το οποίο, εγκρίνοντας το πορτογαλικό δάνειο, κάλεσε τους ιδιώτες να συνεργαστούν οικειοθελώς. Κάτι αντίστοιχο θα συμβεί και με όσους κατέχουν ελληνικά ομόλογα που λήγουν τα προσεχή χρόνια: θα κληθούν να υποσχεθούν ότι θα τα κρατήσουν ως τη λήξη τους και στην συνέχεια θα τα ανταλλάξουν με νέα ομόλογα αντίστοιχης αξίας. Με τον τρόπο αυτό θα επιτευχθεί η επιμήκυνση της περιόδου αποπληρωμής του ελληνικού χρέους, χωρίς να συμβεί κάτι που θα μπορούσε νομικά να θεωρηθεί αναδιάρθρωση.

Παράλληλα, η τρόικα θα εγγυηθεί ότι θα προσφέρει στην Ελλάδα το περίφημο δάνειο των 60 δισ. ευρώ. Μια τέτοια συμφωνία πιθανόν να ικανοποιήσει ακόμα και την ΕΚΤ, η οποία διαφωνεί με κάθε ιδέα αναδιάρθρωσης του ελληνικού χρέους. Ο πρόεδρος της ΕΚΤ, Ζαν Κλωντ Τρισσέ, εξέφρασε αντιρρήσεις σε κάθε λύση που θα μπορούσε να θεωρηθεί αναδιάρθρωση και απείλησε ότι η ΕΚΤ θα πάψει να δέχεται ως ενέχυρο τα ελληνικά ομόλογα. Όμως, μια "συμφωνία κυρίων" μεταξύ των τραπεζών να μην ξεπουλάνε ελληνικά ομόλογα, θα μπορούσε να γίνει δεκτή.

Βέβαια, η Γερμανία και οι σύμμαχοί της θα ικανοποιούνταν περισσότερο με κάποια διασφάλιση για την τήρηση της συμφωνίας. Γι' αυτό, πρότειναν να αντικαταστήσουν και οι ιδιώτες τα ελληνικά ομόλογα που κατέχουν με άλλα μεγαλύτερης διάρκειας. Έτσι, οι ιδιώτες επενδυτές δεν θα μπορούν να υπαναχωρήσουν από τη συμφωνία, αν ξεσπάσει ένα νέο κύμα πανικού. Ταυτόχρονα, όμως, θα διατηρείται το σημαντικότερο πλεονέκτημα της όλης προσέγγισης: οι τράπεζες δεν θα χρειαστεί να μειώσουν τις ονομαστικές αξίες των ελληνικών ομολόγων που διατηρούν στα χαρτοφυλάκιά τους κι έτσι δεν θα πληγεί η κεφαλαιακή τους βάση.  Πάντως, οι περισσότερες ευρωπαϊκές τράπεζες έχουν ήδη περιορίσει την έκθεσή τους σε ελληνικά ομόλογα, "παρκάροντάς" τα στην ΕΚΤ.

Σε σχέση με την "Πρωτοβουλία της Βιέννης", η βασική δυσκολία της νέας προσπάθειας της "διεθνούς των κερδοσκόπων" να μη σημειώσει απώλειες από την ελληνική περιπέτεια έγκειται σε κάτι απλό: το πρόβλημα αποπληρωμής των χρεών των ανατολικών χωρών ήταν σαφώς ευκολώτερο στην επίλυσή του, μιας και εκείνες οι χώρες δεν είχαν προλάβει να συσσωρεύσουν χρέος σε όγκο ανάλογο του ελληνικού μέσα σε 20 μόνο χρόνια "ελευθερίας" από την "τυρρανία" του κομμουνισμού. Πώς θα ξεπεράσουν αυτόν τον σκόπελο; Ε, σιγά τώρα! Με τόσο πλούτο που -φαίνεται πως- διαθέτει το Αιγαίο, θα βρεθεί σίγουρα τρόπος!

Καμμιά αγωνία για το "μεσοπρόθεσμο"

Τα είπανε και τα συμφωνήσανε. Ρε δεν πα' να μαζεύονται χιλιάδες επί χιλιάδων λαού στις πλατείες και στους δρόμους...αυτοί τον χαβά τους δεν τον αλλάζουν με τίποτε. Κι όλοι εμείς περιμένουμε τι στο διάβολο θα περιλαμβάνει το περίφημο "μεσοπρόθεσμο" πρόγραμμα, λες και ο πρότερος βίος των κυβερνώντων δεν αρκεί για να καταλάβουμε από τώρα τι λογαριάζουν για την...σωτηρία μας.

Όσοι ελπίζουν ακόμη ότι το "κίνημα των αγανακτισμένων" μπορεί να αφυπνίσει την κοινοβουλευτική κομμαντατούρα που διαφεντεύει τις τύχες μας, ας ρίξουν μια ματιά στην κοινή δήλωση στην οποία προέβησαν την περασμένη Παρασκευή η κυβέρνηση με τους εκπροσώπους της τρόικας. Μιάμιση σελίδα όλη κι όλη φτάνει για να μας δώσει να καταλάβουμε ότι δεν έχουμε τίποτε να περιμένουμε αν αφεθούμε στην καλή τους θέληση. Σταχυολογώ: 

"...είναι αναγκαία η αναζωογόνηση των δημοσιονομικών και ευρύτερων διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων ώστε να μειωθεί περαιτέρω το έλλειμμα και να επιτευχθεί η κρίσιμη μάζα των μεταρρυθμίσεων που απαιτούνται για να βελτιωθεί το επιχειρηματικό κλίμα...". Και πώς θα γίνει αυτό; Μας το εξηγούν αμέσως παρακάτω: "το κόστος εργασίας ανά μονάδα προϊόντος αναμένεται να μειωθεί περαιτέρω". Το καταλάβαμε; Η "κρίσιμη μαζα των μεταρρυθμίσεων" συνίσταται σε περαιτέρω μειώσεις μισθών, περαιτέρω ισοπέδωση των εργασιακών σχέσεων, περαιτέρω διάλυση των συλλογικών συμβάσεων, περαιτέρω μείωση των εργοδοτικών εισφορών με αντίκτυπο την διάλυση των ασφαλιστικών ταμείων κλπ 

" Η ελληνική κυβέρνηση έχει δεσμευτεί να ακολουθήσει φιλόδοξη μεσοπρόθεσμη δημοσιονομική στρατηγική η οποία θα της επιτρέψει να διατηρήσει τους δημοσιονομικούς της στόχους για το 2011 και σε μεσοπρόθεσμο επίπεδο. Η στρατηγική αυτή συμπεριλαμβάνει την σημαντική μείωση της απασχόλησης στο δημόσιο τομέα, την αναδιάρθρωση ή το κλείσιμο δημοσίων φορέων και τον εξορθολογισμό των επιδομάτων με ταυτόχρονη προστασία των πλέον ευάλωτων ομάδων". Εδώ περιττεύουν οι διευκρινήσεις. Αξίζει, όμως, να υπογραμμίσουμε μια παράμετρο: για να περάσει ευκολώτερα η μείωση των μισθών, πρέπει να διογκωθεί η ανεργία. Όταν κοιτάζεις γύρω σου και βλέπεις ότι ένας στους δυο νέους κι ένας στους τρεις απολυμένους σαραντάρηδες είναι μακρόχρονα άνεργοι, δέχεσαι ευκολώτερα να πας για δουλειά με πρώτο μισθό 480 ευρώ ή να "βολευτείς" με τα ψίχουλα μιας τετράωρης απασχόλησης. Όσο για τις "πλέον ευάλωτες ομάδες", προσέξτε εκείνο το "πλέον". Δεν αρκεί να είσαι σκέτα "ευάλωτος" για να έχεις απαιτήσεις από οποιαδήποτε κοινωνική πολιτική. Κατανοητό; 

"Από πλευράς εσόδων, η κυβέρνηση θα μειώσει τις φοροαπαλλαγές, θα αυξήσει τη φορολόγηση της ακίνητης περιουσίας...". Μια πωλήτρια ενός μπακάλικου, η οποία παίρνει 700 ευρώ και σήμερα δεν πληρώνει καθόλου φόρο, μόλις το αφορολόγητο των 12.000 πέσει στα 8.000 ευρώ θα θεωρηθεί ικανή να καταβάλει 180 ευρώ φόρο εισοδήματος. Κι αν το αφορολόγητο των ακινήτων μειωθεί δραστικά, όποιος έχει ένα τριαράκι όλο κι όλο θα θεωρείται κάτοχος "μεγάλης ακίνητης περιουσίας". Αυτά στο όνομα της "διάσωσης" και της αποφυγής της χρεωκοπίας, βεβαίως. Μη ξεχνιόμαστε! Τώρα, τι σχέδια είναι αυτά που ζητούν 180 ευρώ φόρο από μια πωλητριούλα ενώ ταυτόχρονα μειώνουν τον φόρο των ανωνύμων εταιρειών στο 20% (με σχέδιο για παραπέρα μείωση), ας μη το σχολιάσω. 

"Η ελληνική κυβέρνηση έχει δεσμευτεί να επιταχύνει αισθητά το πρόγραμμα αποκρατικοποιήσεων και αξιοποίησης της δημόσιας περιουσίας. Προς το σκοπό αυτό θα συστήσει φορέα ιδιωτικοποίησης με επαγγελματική και ανεξάρτητη διαχείριση...". Δηλαδή, δεν φτάνει που ετοιμαζόμαστε να βγάλουμε ως και το βρακί μας στο σφυρί αλλά στήνουμε και ειδικό φορέα γι' αυτόν τον σκοπό. Αυτό σημαίνει ότι θα ετοιμαστεί ειδικό νομοθετικό πλαίσιο για την λειτουργία αυτού του φορέα, ο οποίος θα ελέγχεται απολύτως από τους άμεσα ενδιαφερομένους, δηλαδή τους πιστωτές μας. Κι όπως κάθε φορέας με "επαγγελματική και ανεξάρτητη διαχείριση", θα διασφαλίζει τα συμφέροντά του με υποθήκες, με ποινικές ρήτρες κλπ. Ετούτο πώς το ΄χετε; Εμ να σου πουλάω το βρακί μου, εμ να σε βάζω κεχαγιά στην πώληση; Ρε σεις, το χάσαμε τελείως μου φαίνεται. 

"Ο τραπεζικός τομέας παραμένει βασικά υγιής, οι δε ελληνικές αρχές θεσπίζουν αυστηρότερα κριτήρια κεφαλαιακής επάρκειας ώστε να ενισχυθούν περαιτέρω τα κεφαλαιακά αποθέματα ασφαλείας, δίδοντας προτεραιότητα σε λύσεις που βασίζονται στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Εν τούτοις, το Ταμείο Δημοσιονομικής Σταθερότητας είναι διαθέσιμο ως δικλείδα ασφαλείας για τις βιώσιμες τράπεζες που δεν μπορούν να αντλήσουν κεφάλαια στην ιδιωτική αγορά.". Κι είχα μια φαγούρα για το τι θα γίνει με τις τράπεζες! Για 110 δισεκατομμύρια δεν υπογράψαμε το μνημόνιο; Ε, περίπου τόσα έχουν δώσει οι κυβερνήσεις ΝΔ και ΠΑΣΟΚ τα τελευταία δυο χρόνια στις τράπεζες. Κι αφού σχεδιάζουν περαιτέρω δανεισμό με άλλα 60 τόσα δισεκατομμύρια, πού λέτε ότι θα πάνε κι αυτά; Τι κάνει νιάου-νιάου στα κεραμίδια;  

"Η νομοθεσία για τον εκσυγχρονισμό της δημόσιας διοίκησης, τη μεταρρύθμιση της υγείας, τη βελτίωση της λειτουργίας της αγοράς εργασίας, την εξάλειψη των εμποδίων για τη σύσταση και λειτουργία επιχειρήσεων και την απελευθέρωση των μεταφορών και της ενέργειας έχει ψηφιστεί είτε πρόκειται να ψηφιστεί.". Έτσι, για να μην υπάρχουν αμφιβολίες. Μια χαρά πάει το ξεπούλημα αλλά αν χρειαστεί και κανένα νομουδάκι παραπάνω...ε, δεν θα τα χαλάσουμε, καλά να είμαστε και θα το ψηφίσουμε κι αυτό! Παρεμπιπτόντως, ας προσέξουμε λίγο περισσότερο εκείνη την φρασούλα για την απελευθέρωση της ενέργειας. Με δεδομένο ότι έχουμε ήδη μισοδιαλύσει την ΔΕΗ κι έχουμε ήδη αρχίσει να διαμοιράζουμε τον εθνικό της πλούτο στους ιδιώτες, προς τι τέτοια πρεμούρα για την ενέργεια; Ρε, μπας και κάποιος έχει κατά νου τα πετρέλαια του Αιγαίου; Λέω εγώ τώρα...

Μετά από όλα αυτά, δεν ξέρω ποιος έχει ακόμη αγωνία για το τελικό περιεχόμενο του "μεσοπρόθεσμου" προγράμματος της σοσιαλκαπιταλιστικής μας κυβέρνησης. Προσωπικά, δεν αγωνιώ. Είμαι τόσο σίγουρος για το περιεχόμενό του ώστε λυπάμαι που ο ΟΠΑΠ δεν το έχει συμπεριλάβει στο "πάμε στοίχημα".