Ανατομία του νεοφιλελευθερισμού - 30. Η σφαγή τής Τιεν-αν-μεν

Ο Ουάνγκ Χούι είναι ένας από τους διοργανωτές των διαμαρτυριών τού 1989 στην Κίνα. Στο βιβλίο του "Η Νέα Τάξη της Κίνας" ξεκαθαρίζει ότι οι διαδηλωτές δεν ήσαν μόνο φοιτητές αλλά συμμετείχαν ευρύτατες κοινωνικές ομάδες, όπως δάσκαλοι, μικροεπαγγελματίες, εργάτες κλπ. Ο Ουάνγκ παρατηρεί ότι ο λαϊκός ξεσηκωμός δεν είχε στόχο την αποκομμουνιστοποίηση της χώρας (σ.σ.: άλλωστε γι' αυτήν είχε φροντίσει ήδη το...κόμμα!) αλλά την σκληρότητα των νεοφιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων, οι οποίες ήσαν -εκ φύσεως- απόλυτα αντιδημοκρατικές και πέρα από την κινεζική παράδοση. Γράφει χαρακτηριστικά ο Ουάνγκ: "Υπήρχε ένα γενικό αίτημα για δημοκρατικές μεθόδους επίβλεψης της δικαιοσύνης της μεταρρυθμιστικής διαδικασίας και της αναδιοργάνωσης των κοινωνικών οφελών".

Εκείνη την στιγμή, το κόμμα έπρεπε να κάνει την επιλογή του. Κι αυτή η επιλογή δεν ήταν ανάμεσα στον φιλελευθερισμό και τον κομμουνισμό. Αυτό ήταν ήδη λυμένο. Η επιλογή που έπρεπε να γίνει ήταν πιο δύσκολη για το κόμμα: ή θα έπρεπε να υποκύψει στην λαϊκή κατακραυγή και να υιοθετήσει έναν δημοκρατικό τρόπο προώθησης των επιδιωκόμενων αλλαγών ή θα έπρεπε να κινηθεί αστραπιαία και να επιβάλει τα σχέδιά του με την βία. Μιας και η πρώτη επιλογή συνεπαγόταν κάποια -έστω, μερική- απώλεια της πολιτικής ισχύος του, το κόμμα δεν δίστασε να προχωρήσει στην δεύτερη επιλογή.

Οι εξελίξεις ήσαν ταχύτατες. Στις 20 Μαΐου 1989, η κυβέρνηση επέβαλε στρατιωτικό νόμο. Στις 3 Ιουνίου, τα τανκς βγήκαν στον δρόμο ανοίγοντας πυρ στα τυφλά κατά των διαδηλωτών. Ταυτόχρονα, οι δυνάμεις της Λ.Ε.Α. διέσπασαν τα οδοφράγματα, τα οποία είχαν στηθεί γύρω από την πλατεία Τιεν-αν-μεν, πυροβολώντας αδιακρίτως και συλλαμβάνοντας εκατοντάδες διαδηλωτών. Τελικά, η ορμή τής κρατικής βίας κατάφερε να διαλύσει κάθε ίχνος δημόσιας διαμαρτυρίας αλλά ο απολογισμός ήταν τραγικός: πάνω από 2.000 νεκροί (μερικοί κάνουν λόγο και για 7.000), πάνω από 30.000 τραυματίες και σχεδόν 40.000 συλληφθέντες, εκ των οποίων εκτιμάται ότι πολλοί εκτελέστηκαν αλλά ο αριθμός τους είναι αδύνατον να ελεγχθεί.

Ο δυτικός τύπος έσπευσε να παροσυιάσει την σφαγή της Τιεν-αν-μεν ως παράδειγμα κομμουνιστικής βαρβαρότητας, ενώ επρόκειτο για μια σφαγή που είχε στόχο να προκληθεί το απαραίτητο φρηντμανικό σοκ, περί του οποίου έχουμε μιλήσει κατ' επανάληψη. Μάλιστα, σε πρωτοσέλιδό της η "Wall Street Gournal" διατύπωσε τον φόβο ότι "οι βίαιες ενέργειες τής Κίνας απειλούν να αναστείλουν την δεκαετή πορεία προς τις μεταρρυθμίσεις", λες κι ο Ντεγκ Χσιάο Πινγκ ήταν κατά των μεταρρυθμίσεων ή λες και αυτές οι "βίαιες ενέργειες" δεν αποσκοπούσαν στην επιτάχυνση των φρηντμανικής εμπνεύσεως μεταρρυθμίσεων.

Ο Ντεγκ θίχτηκε από αυτά τα δημοσιεύματα. Με την αμίμητη χοντροκοπιά του, δεν δίστασε να δηλώσει ωμά, πέντε μέρες μετά την σφαγή, ότι το κράτος δεν προσπαθούσε να υπερασπίσει τον κομμουνισμό αλλά τον καπιταλισμό, ότι οι διαδηλωτές δεν ήσαν παρά "κοινωνικά κατακάθια" και ότι το κόμμα θα προωθούσε πάση θυσία την θεραπεία-σοκ. Και πρόσθεσε: "Ήταν μια δοκιμασία και την περάσαμε. Αυτό το ατυχές γεγονός θα μας επιτρέψει να συνεχίσουμε την μεταρρύθμιση με σταθερώτερο και ταχύτερο βηματισμό. Δεν κάναμε λάθος. Δεν υπάρχει λάθος στις τέσσερις βασικές αρχές τής μεταρρύθμισης. Αν υπάρχει κάποιο λάθος, αυτό δεν είναι παρά η μη ολοκληρωτική εφαρμογή των εν λόγω αρχών". Βάζω στοίχημα ότι ο Φρήντμαν ούτε στα πιο τρελλά του όνειρα δεν θα περίμενε να ακούσει τέτοια λόγια από τον ηγέτη ενός "κομμουνιστικού" καθεστώτος!

Το σοκ λειτούργησε αποτελεσματικά. Σχεδόν αμέσως μετά την σφαγή, ο Ντεγκ κατάργησε και πάλι την διατίμηση, ενώ έβαλε σε εφαρμογή και όλες τις υπόλοιπες υποδείξεις τού Φρήντμαν. Μέσα στην επόμενη τριετία, η Κίνα δημιούργησε "ειδικές ζώνες εξαγωγών" και άνοιξε τα σύνορά της στις ξένες επενδύσεις. Υπό την σαφή διακήρυξη τού Ντεγκ "αν παραστεί ανάγκη, θα ληφθούν ακόμη σκληρότερες μέθοδοι για να καταπνιγεί οποιαδήποτε αναταραχή", το κύμα των νεοφιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων μετέτρεψε την Κίνα σε μια χώρα όπου κάθε πολυεθνική τού πλανήτη θα ήθελε να μεταφέρει την παραγωγή της. Μια χώρα με ελάχιστους φόρους, ανύπαρκτους δασμούς, διεφθαρμένους αξιωματούχους και -κυρίως- πάμφθηνο εργατικό δυναμικό. Μια χώρα-κάτεργο.

Λεπτομέρεια με σημασία: Υπολογίζεται ότι σήμερα το 90% των κινέζων δισεκατομμυριούχων είναι αξιωματούχοι ή γόνοι αξιωματούχων τού κομμουνιστικού κόμματος. Περίπου 3.000 κομματικά φυντάνια έχουν συνολική περιουσία σχεδόν μισό τρισεκατομμύριο δολλάρια. Κι ας καμάρωνε ο Φρήντμαν μέχρι τον θάνατό του ότι το "κινεζικό θαύμα" αποδεικνύει την αποτελεσματικότητα των ελεύθερων αγορών στην προώθηση της ευημερίας και της ελευθερίας. Στην ουσία, το "θαύμα" όχι μόνο δεν αφορά τον απλό λαό αλλά γεννήθηκε χάρη σε μια σφαγή. Και σ' αυτό δεν βλέπω ούτε ευημερία ούτε ελευθερία.

Ανατομία του νεοφιλελευθερισμού - 29. Η Κίνα ασπάζεται τον φρηντμανισμό

Είναι ευρύτατα διαδεδομένο πως τα βίαια επεισόδια που διαδραματίστηκαν στο Πεκίνο το 1989, προήλθαν από την κρατική βία με την οποία το καθεστώς επιχείρησε να τσακίσει τον λαϊκό ξεσηκωμό κατά του κομμουνισμού. Πρόκειται για άλλο ένα από τα πάμπολλα παραμύθια με τα οποία ο καπιταλισμός επιχειρεί να αποκοιμίσει την κοινή γνώμη. Η αλήθεια είναι τελείως διαφορετική και θα την δούμε βήμα-βήμα.

Από τις αρχές της δεκαετίας του '80, ο Ντεγκ-Χσιάο-Πιγκ είχε μελετήσει καλά το μάθημα της Αλληλεγγύης. Η κύρια έννοια του ήταν να αποφύγει στην χώρα του την εμφάνιση ενός παρόμοιου συνδικάτου, το οποίο θα απειλούσε την ύπαρξη του καθεστώτος του. Ο Ντεγκ και η παρέα του, παρ' ότι κρατούσαν την σφραγίδα και τα σύμβολα του κομμουνιστικού κόμματος που είχε θεμελιώσει ο Μάο, δεν είχε καμμιά σχέση με τον κομμουνισμό, τον οποίο χρησιμοποιούσε μόνο για λαϊκή κατανάλωση. Κατά βάση, ο σκληρός κομματικός πυρήνας που κυβερνούσε την Κίνα, ονειρευόταν την μετάλλαξη της οικονομίας επί το...καπιταλιστικώτερον. Γι' αυτό κι ο Ντεγκ, το 1980, κάλεσε τον ίδιο τον Φρήντμαν να διδάξει στους κινέζους οικονομολόγους τα τί και τα πώς της ελεύθερης αγοράς. Εκεί, στην καρδιά ενός σκληρού -υποτίθεται- κομμουνιστικού κράτους, ο Φρήντμαν δεν δίστασε να εκθειάσει τα καλά τού Χονγκ-Κονγκ, το οποίο χαρακτήρισε ως "πιο ελεύθερο από τις ΗΠΑ, εφ' όσον στο Χονγκ-Κονγκ το κράτος συμμετείχε λιγώτερο στην οικονομία".

Η φρηντμανική "ελευθερία" βόλευε την νομενκλατούρα τού κόμματος, η οποία ήθελε να διατηρήσει τον απόλυτο έλεγχο του κράτους κατά την καπιταλιστική του μετάλλαξη. Ήταν απλό: όταν θα άρχιζαν οι ιδιωτικοποιήσεις, οι αξιωματούχοι τού κόμματος θα έπρεπε να ήσαν εκεί, ώστε να αρπάξουν τα "φιλέτα" της δημόσιας περιουσίας. Υπ' αυτή την έννοια, ο Ντεγκ δεν ονειρευόταν να κάνει την χώρα του σαν τις Ηνωμένες Πολιτείες. Εκείνο που είχε στο μυαλό του δεν έμοιαζε με τις ΗΠΑ αλλά με την Χιλή τού Πινοτσέτ: το σοκ της μετάβασης στην ελεύθερη αγορά θα υλοποιόταν με αυταρχικά σιδερένια πυγμή.

Τελικά, το 1983 ο Ντεγκ άρχισε τον μετασχηματισμό με μια τριπλή κίνηση: επέτρεψε τις ξένες επενδύσεις, κατάργησε τα περισσότερα μέτρα προστασίας των εργατών και ίδρυσε την Λαϊκή Ένοπλη Αστυνομία, της οποίας αποστολή ήταν η καταστολή τού "οικονομικού εγκλήματος". Λεπτομέρεια: στην έννοια του "οικονομικού εγκλήματος" περιλαμβάνονταν οι απεργίες και οι διαδηλώσεις, επειδή προξενούσαν οικονομική ζημιά στο κράτος. Η Λ.Ε.Α. απετελείτο από 400.000 άνδρες (σημ.: το νούμερο είναι σωστό, τετρακόσιες χιλιάδες), οι οποίοι διέθεταν, μεταξύ των άλλων, ειδικά αμερικανικά ελικόπτερα και ηλεκτρικές βουκέντρες.

Τα πρώτα μέτρα τού Ντεγκ πέρασαν εύκολα, μιας κι ο κόσμος δεν ήταν δυνατόν να υποψιαστεί ότι το κόμμα, που τον προστάτευε μέχρι χτες, θα ήταν δυνατόν να απεργαστεί μέτρα εις βάρος του. Όμως, περί τα τέλη τής δεκαετίας τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν, καθώς τα μέτρα τού Ντεγκ σκλήραιναν. Πρώτα-πρώτα, καταργήθηκε η διατίμηση, γεγονός που οδήγησε στην εκρηκτική αύξηση των τιμών. Δεύτερον, καταργήθηκε η -αυτονόητη σε ένα γνήσιο κομμουνιστικό σύστημα- προστασία τής εργασίας, με συνέπεια να εμφανιστούν οι πρώτοι -μετά από πολλές δεκαετίες- άνεργοι, οι οποίοι αυξάνονταν με ταχύτατους ρυθμούς. Τρίτον, το ξεσάλωμα της κομματικής νομενκλατούρας ήταν τόσο έκδηλο, ώστε άρχισε να ριζώνει στις λαϊκές μάζες η αγανάκτηση για την διαφθορά στην κορυφή τής κομματικής πυραμίδας. Μ' αυτά και με άλλα, η λαϊκή κατακραυγή άρχισε να γίνεται τόσο έντονη, ώστε το 1988 η κυβέρνηση αναγκάστηκε να επαναφέρει την διατίμηση, παραβιάζοντας ένα από τα σημαντικώτερα φρηντμανικά θέσφατα.

Βλέποντας τις εξελίξεις, ο Φρήντμαν ανησύχησε τόσο ώστε έκανε ό,τι ακριβώς είχε κάνει σε αντίστοιχη περίπτωση στην Χιλή τού Πινοτσέτ: σηκώθηκε και πήγε ο ίδιος στο Πεκίνο, προκειμένου να εμψυχώσει τους θιασώτες των ιδεών του. Εκεί, υπό την κάλυψη της τηλεόρασης, συναντήθηκε με τον Ζάο Ζιγιάνγκ (γενικό γραμματέα του κόμματος) και τον Ζιάνγκ Ζεμίν (τότε γραμματέα τής Σαγκάης και σήμερα πρόεδρο της χώρας), συζητώντας μαζί τους επί δυο ώρες και επαναλαμβάνοντας όσα είχε πει πριν λίγα χρόνια στον Πινοτσέτ. Ο ίδιος ο Φρήντμαν θυμάται:

"Τους είπα ξεκάθαρα να μην υποκύψουν στις πιέσεις και να μην αμφιταλαντεύονται... Έδωσα έμφαση στο πόσο σημαντικό ήταν να πραγματοποιηθούν οι ιδιωτικοποιήσεις και η μετάβαση στις ελεύθερες αγορές, να επιβληθεί η φιλελευθεροποίηση με μια αποφασιστική κίνηση... Τα αρχικά μεταρρυθμιστικά βήματα της Κίνας υπήρξαν εξαιρετικά επιτυχημένα. Η χώρα μπορεί να σημειώσει ακόμη πιο θεαματική πρόοδο, αν βασιστεί ακόμη περισσότερο στις ιδιωτικές ελεύθερες αγορές..." (Από το αυτοβιογραφικό "Two Lucky People - Memoirs". Η υπογράμμιση είναι του ίδιου του συγγραφέα και δείχνει ότι ο Φρήντμαν ζητούσε πιο έντονη θεραπεία-σοκ).

Εδώ αξίζει τον κόπο να δούμε μια λεπτομέρεια, πάλι από το "Two Lucky People". Επειδή ο Φρήντμαν θυμόταν ότι είχε δεχτεί πολλά βέλη τότε που ενεργούσε ως σύμβουλος του Πινοτσέτ, μόλις επέστρεψε στις ΗΠΑ φρόντισε να...βγει από πάνω, εκμεταλλευόμενος το γεγονός ότι ο πολύς κόσμος δεν γνώριζε τι ακριβώς γινόταν στην μεταμαοϊκή Κίνα. Έτσι, έστειλε μια επιστολή σε κάποια εφημερίδα, όπου δήλωνε "αγανακτισμένος" επειδή εκείνοι που αντέδρασαν τότε στην Χιλή, δεν διαμαρτυρήθηκαν για την Κίνα. Πρόσθετε δε, με σαρκασμό: "Έδωσα στην Κίνα ακριβώς τις ίδιες συμβουλές που είχα δώσει και στην Χιλή. Θα πρέπει να περιμένω μια χιονοστοιβάδα διαμαρτυριών επειδή προθυμοποιήθηκα να δώσω συμβουλές σε μια τόσο σατανική κυβέρνηση;"

Η επιστολή αυτή μνημονεύεται σήμερα, χάρη στην περιορισμένη δυνατότητα του Φρήντμαν να αντιληφθεί την πραγματικότητα. Αν δεν θεωρούσε τον εαυτό του αλάθητο, δεν θα την διέσωζε στην αυτοβιογραφία του αλλά θα την είχε πνίξει μόλις ο Ντεγκ-Χσιάο-Πινγκ άρχισε να αντιγράφει τις πιο βίαιες τακτικές τού Πινοτσέτ.

Ανατομία του νεοφιλελευθερισμού - 28. Η μπαρούφα τού Φουκουγιάμα

Τα όσα είπε ο Μπαλτσέροβιτς περί "ασυνήθιστης πολιτικής συγκυρίας", σύντομα αποδείχτηκαν αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Πριν καλά-καλά η Πολωνία βάλει σε εφαρμογή την "θεραπεία-σοκ" που λέγαμε, ο ρους της Ιστορίας αναταράχτηκε. Τον Νοέμβριο του 1989, εν μέσω πανηγυρισμών τόσο των ηγετών της δύσης (δικαιολογημένα) όσο και μεγάλης μερίδας του πληθυσμού (αδικαιολόγητα), το Τείχος του Βερολίνου έπεφτε, αναταράσσοντας τους ρυθμούς στους οποίους είχε συνηθίσει να κινείται ολόκληρη η ανθρωπότητα. Όλα έδειχναν να αλλάζουν ταχύτατα: η Σοβιετική Ένωση αγκομαχούσε, το απαρτχάιντ στην Νότια Αφρική ψυχορραγούσε, οι δικτατορίες στην λατινική Αμερική κατέρρεαν η μια μετά την άλλη. Με δυο λόγια, ολόκληρος σχεδόν ο πλανήτης φαινόταν να βιώνει μια κατάσταση "ασυνήθιστης πολιτικής συγκυρίας".

Λένε πως "ο λύκος στην αναμπουμπούλα χαίρεται" και σ' αυτή την παγκόσμια αναμπουμπούλα δεν ήταν δυνατόν να αποτελέσει εξαίρεση το κεφάλαιο. Στο βιβλίο του "Το Τέλος της Μετάβασης", ο Τόμας Κάραδερς (από τους ιθύνοντες του "μηχανισμού προώθησης της δημοκρατίας" των ΗΠΑ) παρατηρεί χαρακτηριστικά: "Στο πρώτο μισό της δεκαετίας τού '90, το σύνολο των χωρών που βρίσκονταν σε μεταβατική κατάσταση αυξήθηκε κατακόρυφα. περίπου 100 χώρες σε όλο τον κόσμο (20 στην Νότια Αμερική, 25 στην Ανατολική Ευρώπη, 30 στην Υποσαχάρια Αφρική, 10 στην Ασία και 5 στην Μέση Ανατολή) βρέθηκαν σε κατάσατση μετάβαση από κάποιο μοντέλο προς κάποιο άλλο".

Αυτές οι μεγάλες αλλαγές που παρατηρούνταν, έκαναν πολλούς να πιστέψουν ότι πλησίαζε το τέλος των ιδεολογιών: δίχως τα βαρίδια τού ψυχρού πολέμου, ο κόσμος θα ήταν ελεύθερος να επιλέξει τα καλύτερα στοιχεία και να συνθέσει το καλύτερο πολιτικό και οικονομικό σύστημα, σε ένα περιβάλλον δίχως συγκρούσεις, προβοκάτσιες και μαύρη προπαγάνδα. Ο Γκορμπατσόφ έλεγε σχετικά: "Τόσες δεκαετίες υπνωτισμού από δόγματα είχαν επιπτώσεις. Σήμερα θέλουμε να εισαγάγουμε ένα γνήσια δημιουργικό πνεύμα".

Βέβαια, οι οπαδοί του ανόθευτου καπιταλισμού (Φρήντμαν και σία) ειρωνεύονταν τα περί μείγματος ιδεολογιών. Γι' αυτούς, τώρα ήταν η ευκαιρία ώστε όλες οι "μεταβατικές χώρες" να στραφούν προς τον καθαρό φρηντμανισμό και όχι προς κάποιο υβρίδιο σοσιαλκεϋνσιανισμού. Σύμφωνα με το επιχειρησιακό πλάνο τού Φρήντμαν, τα "παιδιά του Σικάγου" έπρεπε να είναι έτοιμα ώστε να προσφέρουν άμεσες λύσεις όταν οι υπόλοιποι απλώς θα διατύπωναν ερωτήσεις και απορίες.

Τον χειμώνα εκείνου του "βρόμικου '89", στο πανεπιστήμιο του Σικάγου (πού αλλού;), ο καθηγητής Φράνσις Φουκουγιάμα έδωσε μια ιστορική διάλεξη με θέμα "Πλησιάζουμε το τέλος της Ιστορίας;". Φυσικά, το ακροατήριο απαρτιζόταν αποκλειστικά από υπέρμαχους των ιδεών τού Φρήντμαν. Το συμπέρασμα του Φουκουγιάμα από όσα διαδραματίζονταν σ' όλο τον κόσμο ήταν σαφές: Μη συζητάτε με όσους αναζητούν άλλους δρόμους. Μείνετε σταθεροί στις απόψεις σας και διατρανώστε την νίκη σας. Σύμφωνα με τον Φουκουγιάμα, η νίκη τής καπιταλιστικής αντεπανάστασης δεν συνεπαγόταν την έναρξη μιας διαδικασίας σύγκλισης των πρώην αντίθετων κόσμων αλλά την ολοκληρωτική νίκη τού φιλελευθερισμού, ενώπιον της οποίας έπρεπε οι πάντες να υποκλιθούν. Με άλλα λόγια, ο Φουκουγιάμα δεν διαπίστωνε το τέλος των ιδεολογιών αλλά το τέλος της Ιστορίας καθ' εαυτήν.

Χορηγός της εκδήλωσης ήταν ο Τζων Όλιν, επί σειρά ετών χρηματοδότης τού Φρήντμαν. Τα λεφτά τού Όλιν έπιασαν τόπο, αφού ο Φουκουγιάμα υιοθέτησε πλήρως την άποψη τού Φρήντμαν ότι οι ελεύθερες αγορές αποτελούν απαραίτητο συστατικό της ελευθερίας τού ανθρώπου. Μάλιστα, ο Φουκουγιάμα έσπρωξε την άποψη τού Φρήντμαν ακόμη παραπέρα, υποστηρίζοντας ότι "οι απορρυθμισμένες αγορές, σε συνδυασμό με την φιλελεύθερη δημοκρατία, αποτελούν το καταληκτικό σημείο της ιδεολογικής εξέλιξης του ανθρώπινου είδους και την τελική μορφή της ανθρώπινης διακυβέρνησης".

Το επιχείρημα τού Φουκουγιάμα αποτύπωνε σαφώς την μέθοδο "παράκαμψης της δημοκρατίας", την οποία είχαν εμπνευσθεί τα "παιδιά του Σικάγου". Όπως ακριβώς το ΔΝΤ είχε εισαγάγει λαθραία το ανεξέλεγκτο εμπόριο και τις ιδιωτικοποιήσεις, υπό την κάλυψη προγραμμάτων στήριξης, έτσι κι ο Φουκουγιάμα προσπάθησε να εισαγάγει λαθραία τον φρηντμανισμό, υπό την κάλυψη της "μεταβατικής διαδικασίας" που περιγράφει ο Κάραδερς.

Φυσικά, δεν ήταν σύμπτωση το ότι ο Φουκουγιάμα επέλεξε αυτή την ιστορικά κρίσιμη στιγμή να "τελειώσει" την Ιστορία. Ούτε ήταν σύμπτωση ότι την ίδια στιγμή επέλεξαν το ΔΝΤ και η Παγκόσμια τράπεζα για να δημοσιοποιήσουν την περίφημη "Συναίνεση της Ουάσιγκτον", στην οποία θα αναφερθούμε αναλυτικά σε επόμενο σημείωμα. Όλα εντάσσονταν σε ένα πακέτο στρατηγικών επιθετικής εξάπλωσης της καπιταλιστικής λαίλαπας, εν όψει της διαφαινόμενης ήττας τού σοσιαλισμού.

Η διάλεξη του Φουκουγιάμα απετέλεσε την βάση για το πολυδιαφημισμένο βιβλίο του "Το τέλος της Ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος". Το απόφθεγμα τού Φουκουγιάμα αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες μπαρούφες που έχουν ειπωθεί ποτέ από χείλη επιστήμονα. Είναι λογικό, αν σκεφτεί κανείς ότι ο Φουκουγιάμα δεν είχε πάρει υπ' όψη του αναρίθμητες παραμέτρους, όπως π.χ. τον ισλαμικό φονταμενταλισμό, ο οποίος απέδειξε από το 2001 και δώθε ότι η Ιστορία έχει μπροστά της πολλές σελίδες ακόμη να γράψει.

Είναι πικρά ειρωνικό το γεγονός ότι η πρόβλεψη-μπαρούφα του Φουκουγιάμα για το "τέλος της Ιστορίας" δεν θα απαιτούσε παρά δυο μονάχα μήνες για να διαψευσθεί παραγωδώς. Η διάψευση ήρθε από την άλλη πλευρά τού πλανήτη και, συγκεκριμένα, από την μεγαλύτερη πλατεία τού Πεκίνου. Την Τιεν-αν-μεν.

"Περαίωση"

Ο παππούς με το τσιμπούκι έχει κάθε λόγο να χαμογελά με τον μοναδικό του τρόπο. Εφέτος του απονεμήθηκαν τα βραβεία "Ραίημοντ Τσάντλερ" (Ιταλία) και "Πέπε Καρβάλιο" (Ισπανία), τα οποία απονέμονται σε συγγραφείς αστυνομικών μυθιστορημάτων. Κι εμείς αισθανόμαστε ευτυχείς γιατί ο 74χρονος Πέτρος Μάρκαρης επιστρέφει με την "Περαίωση", το δεύτερο μυθιστόρημα της "Τριλογίας της Κρίσεως" που έρχεται ως φυσική συνέχεια του "Ληξιπρόθεσμα δάνεια".

Είναι αλήθεια ότι με την "Περαίωση" ο Μάρκαρης προσπαθεί να ξεπεράσει τον ίδιο του τον εαυτό. Τούτη την φορά ο αστυνόμος Χαρίτος έχει να αντιμετωπίσει ένα απρόσμενο πρόβλημα: ο δολοφόνος απολαμβάνει της εκτιμήσεως της κοινής γνώμης! Πρόκειται για κάποιον ο οποίος καλεί τους διάφορους φοροφυγάδες να καταβάλουν στην εφορία τα ποσά που έχουν κλέψει, στέλνοντάς τους επιστολές οι οποίες καταλήγουν με τον ίδιο πάντοτε τρόπο: "Εν εναντία περιπτώσει η ζωή σας κινδυνεύει με περαίωση".

Οι δυο πρώτοι φοροφυγάδες δεν παίρνουν στα σοβαρά την απειλή και σύντομα δολοφονούνται με ιδιαίτερο τρόπο: ο δράστης τούς χορηγεί με ένεση...κώνειο. Η ιστορία βγαίνει στο φως και, ξαφνικά, οι εφορίες δέχονται τις επισκέψεις διαφόρων οι οποίοι καταβάλλουν τεράστια ποσά. Μέσα σε λίγες μέρες, το κράτος εισπράττει 7,8 εκατομμύρια από κάποιους που προσέρχονται "αυτοβούλως" για να πληρώσουν τους φόρους τους οποίους έχουν αποκρύψει. Παράλληλα, η πολιτική ηγεσία βρίσκεται σε αδιέξοδο: ο ανώνυμος "εθνικός φοροεισπράχτορας" (όπως υπογράφει ο δολοφόνος τις επιστολές του προς τα υποψήφια θύματά του) έχει γίνει τόσο συμπαθής στην κοινή γνώμη ώστε οργανώνονται μέχρι και συγκεντρώσεις όπου κυριαρχούν συνθήματα όπως "δώστε στον φοροεισπράχτορα το Οικονομικών".

Δεν θα αποκαλύψω περισσότερα αλλά ομολογώ ότι ο Πέτρος Μάρκαρης με γοήτευσε άλλη μια φορά, όπως πάντα. Η έφεσή του να δημιουργεί ιστορίες, οι οποίες θα μπορούσαν άνετα να έχουν απασχολήσει τα σημερινά δελτία ειδήσεων, είναι μοναδική. Ο πρωταγωνιστής του, ο αστυνόμος Χαρίτος, δεν έρχεται από το υπερπέραν. Εϊναι ένας αστυνόμος της διπλανής πόρτας: ο μισθός του έχει μειωθεί (όπως όλων μας), το μνημόνιο έχει αλλάξει την ζωή του (όπως όλων μας) και η κόρη του με τον γαμπρό του ετοιμάζοναι να μεταναστεύσουν για να βρουν ένα αξιοπρεπές μεροκάματο (όπως αναρίθμητα νέα παιδιά γύρω μας). Χωρίς να θέλω να υποτιμήσω την αξία άλλων σύγχρονων ελλήνων αστυνομικών συγγραφέων, νομίζω ότι ο Γιάννης Μαρής πρέπει να αισθάνεται ιδιαίτερα ευτυχής εκεί που βρίσκεται, βλέποντας ότι ο Μάρκαρης μάλλον τον ξεπέρασε.

Σίγουρα ακούγομαι ιδιαίτερα ενθουσιώδης, για να μη πω ότι είμαι θετικά προκατειλημμένος με την "Περαίωση". Ποσώς με ενδιαφέρει. Αισθάνομαι τόσο ευτυχής που διάβασα αυτό το βιβλίο, ώστε δεν γίνεται να μη το συστήσω στον καθένα. Σπάνια ο αναγνώστης έχει την αίσθηση του πόσο γρήγορα κύλησε η ώρα με την ανάγνωση ενός μυθιστορήματος τετρακοσίων -περίπου- σελίδων.

Βέβαια, για να είμαι απολύτως ειλικρινής, δεν μπορώ να μη παραθέσω και ένα παράπονο προς τις εκδόσεις "Γαβριηλίδη". Προσωπικά, θεωρώ ότι ένα μυθιστόρημα αυτών των διαστάσεων, σε μια έκδοση με τόσο φτηνό εξώφυλλο και με ελάχιστα στοιχεία για τον συγγραφέα και το έργο του, θα έπρεπε να διατίθεται σε πολύ χαμηλότερη τιμή από τα 23,13 ευρώ (μείον 10% στα σοβαρά βιβλιοπωλεία). Προφανώς, ο "Γαβριηλίδης" έχει αντιληφθεί ότι η "Περαίωση" θα πουλήσει καλύτερα κι από ζεστή τυρόπιττα και αποφάσισε να μας εκμεταλλευθεί. Αλλά τί να κάνουμε που δεν μπορούμε να αντισταθούμε;

Και κάτι ακόμη. Παρ' ότι περνούσα τακτικώτατα από το βιβλιοπωλείο, το αντίτυπο που έχω στα χέρια μου γράφει στο εξώφυλλο "Τρίτη Έκδοση". Και όμως, μετά από τρεις εκδόσεις δεν βρέθηκε κάποιος να διορθώσει εκείνο το "εικοσιτετράωρω" στην σελίδα 316 κι εκείνο το "τη λέξω" στην σελίδα 366. Να δω πόσες εκδόσεις θα χρειαστούν ακόμη για να διορθωθούν τα λάθη.

Ανατομία του νεοφιλελευθερισμού - 27. Οι πολωνοί ανατρέπουν τον Φρήντμαν

Ο Μαζοβιέτσκι ανέβηκε στο βήμα και άρχισε την ομιλία του αλλά ξαφνικά κατέρρευσε από την αγωνία και την ψυχολογική πίεση. Του παρασχέθηκαν οι πρώτες βοήθειες και συνήλθε. "Η κατάσταση της υγείας μου είναι ίδια με την κατάσταση της οικονομίας", προσπάθησε να αστειευτεί. Τελικά, εξαπέλυσε το "τούβλο". Θα εφαρμοζόταν το σχέδιο του Σακς, δηλαδή μια αντιγραφή της βολιβιανής συνταγής αλλά πιο επιθετική: ιδιωτικοποιήσεις των πάντων, δημιουργία χρηματιστηρίου, δημοσιονομικές περικοπές και αναπροσανατολισμός της βαρειάς βιομηχανίας προς την παραγωγή καταναλωτικών αγαθών. Κι όλα αυτά με την μεγαλύτερη δυνατή ταχύτητα.

Εκείνο το βράδυ της 12ης Σεπτεμβρίου 1989, ο καταρρακωμένος Μαζοβιέτσκι έβαζε ταφόπλακα στο όραμα που είχε διατυπώσει ο Βαλέσα, μερικά χρόνια νωρίτερα, από τα ναυπηγεία του Γκντανσκ. Οι "ιδεολόγοι" της Αλληλεγγύης επέμεναν ότι αυτή η επιλογή δεν σήμαινε απάρνηση της αυτοδιαχειριζόμενης οικονομίας αλλά προσαρμογή στις ανάγκες, λόγω ελλείψεως χρόνου.

Η θεωρία του Φρήντμαν βρήκε τυπική εφαρμογή στην περίπτωση της Πολωνίας. Η αστραπιαία πολιτική μεταβολή δημιούργησε οικονομική κατάρρευση κι αυτή, με την σειρά της, γέννησε φόβο. Μπροστά σ' αυτόν τον φόβο, η υπόσχεση για γρήγορη ανάκαμψη δεν ήταν δυνατόν να παραβλεφθεί. Η αποπροσανατολισμένη κοινή γνώμη έγινε άθυρμα των διαμορφωτών της και οι πολίτες, αποκομμένοι από το ιδεολογικό υπόβαθρο που τους στήριζε τόσα χρόνια, έμειναν άλαλοι και άβουλοι μπροστά σε όσα διαδραματίζονταν εις βάρος τους.

Ο Μπαλτσέροβιτς παραδέχτηκε αργότερα ότι η τακτική που ακολουθήθηκε ήταν προσχεδιασμένη για να αποφευχθεί η κοινωνική έκρηξη. Παραδέχτηκε, επίσης, ότι στήριξε αυτή την τακτική, παρ' ότι έτσι πρόδιδε το "όραμα της Αλληλεγγύης", επειδή η Πολωνία βρισκόταν στο μέσο μιας "ασυνήθιστης πολιτικής συγκυρίας". Ακόμη, χαρακτήρισε τον αυταρχισμό, με τον οποίο επιβλήθηκε αυτή η πολιτική, ως "παράθυρο ευκαιρίας" κατά την διάρκεια του οποίου οι κανόνες της "ομαλής πολιτικής ζωής" δεν ισχύουν. Με άλλα λόγια, αυτό το "παράθυρο ευκαιρίας" απαιτούσε την αναστολή της δημοκρατίας για να πραγματοποιηθεί. (σ.σ.: τα εισαγωγικά σ' αυτή την παράγραφο αποτελούν τα ακριβή λόγια τού Μπαλτσέροβιτς)

Σύντομα, όμως, οι πολωνοί συνήλθαν από την "χειρουργική επέμβαση" και άρχισαν να αναρωτιούνται τόσο για την θεραπεία που τους επιβλήθηκε όσο και για τον γιατρό. Η θεραπεία δεν είχε επιφέρει βραχύβιες αναταράξεις αλλά μια βαθειά ύφεση: δυο χρόνια μετά την εφαρμογή της, η βιομηχανική παραγωγή είχε μειωθεί κατά...30%, ενώ στα τέλη του 1993 η ανεργία ξεπέρασε το 25% και το 59% των πολωνών βρισκόταν κάτω από το όριο της φτώχειας. Η καταστροφή ήταν τέτοια ώστε ακόμη και σήμερα η Πολωνία καταγράφει τα υψηλότερα ποσοστά ανεργίας στην Ευρώπη. Ο δρόμος του Σακς δεν οδήγησε την χώρα στην σύγκλιση με την Ευρώπη αλλά στις χαώδεις ανισότητες της Χιλής.

Θα προσπαθήσω να συμπυκνώσω την "επιτυχία" του Σακς σε μια φράση τού Κάρολ Μοντζελέφσκι. Ο Μοντζελέφκσι ήταν από τους αντιφρονούντες τού κομμουνιστικού καθεστώτος και έκανε οκτώμιση χρόνια φυλακή. Ιδού, λοιπόν, η άποψή του: "Δεν θα ξόδευα ούτε ένα μήνα, ούτε μια βδομάδα στην φυλακή, πόσο μάλλον οκτώμιση χρόνια, για χάρη τού καπιταλισμού".

Έπειτα από ενάμιση χρόνο "ασυνήθιστης πολιτικής συγκυρίας", οι πολωνοί άρχισαν να ξεσηκώνονται. Οι 250 απεργίες που πραγματοποιήθηκαν στην χώρα το 1990, έγιναν 6.000 το 1992! Η τρομερή πίεση των λαϊκών στρωμάτων υποχρέωσαν την κυβέρνηση να αναστείλει το πρόγραμμα των ιδιωτικοποιήσεων. Οι 7.500 απεργίες του 1993 εξουθένωσαν πλήρως το καθεστώς και το 62% της πολωνικής βιομηχανίας γλίτωσε από το ξεπούλημα.

Αυτός ο ξεσηκωμός των πολωνών εργατών έσωσε, δίχως αμφιβολία, εκατοντάδες χιλιάδες θέσεις εργασίας, οι οποίες θα είχαν χαθεί αν ολοκληρώνονταν οι ιδιωτικοποιήσεις. Το πλέον ενδιαφέρον είναι ότι από το 1994, η οικονομία μπήκε σε ταχείς ρυθμούς ανάπτυξης, χάρη κυρίως στην απόδοση των κρατικών επιχειρήσεων! Όπως σημειώνει ο οικονομολόγος Ταντέους Κοβάλικ, έτσι απεδείχθη ότι έκαναν λάθος όσοι σχεδίαζαν το ξεπούλημα των δημόσιων επιχειρήσεων.

Αλλά οι πολωνοί δεν έμειναν στις απεργίες. Η "δημοκρατία" τούς είχε τσακίσει κι αυτή την "δημοκρατία" χρησιμοποίησαν για να τιμωρήσουν τους υπεύθυνους. Στις εκλογές τής 19ης Σεπτεμβρίου 1993, ένας συνασπισμός αριστερών κομμάτων (όπου συμμετείχαν και κομμουνιστές!) κέρδισε το 66% των εδρών! Νωρίτερα, η Αλληλεγγύη είχε διασπαστεί σε δυο κομμάτια. Εκείνο που κράτησε την σφραγίδα πήρε κάτω από 5% και δεν μπήκε στην βουλή. Το δεύτερο, υπό τον "σωτήρα" Μαζοβιέτσκι, πήρε μόλις 10,6%. Η λαϊκή ετυμηγορία δεν θα μπορούσε να απορρίψει τον νεοφιλελευθερισμό με ηχηρότερο τρόπο.

Σήμερα, ο Σακς εξακολουθεί να καμαρώνει για το έργο του στην Βολιβία αλλά για την Πολωνία δεν τολμάει να πει λέξη. Αλλά, αν στην Πολωνία χρησιμοποιήθηκε η "δημοκρατία" για να καταδικαστεί ο φρηντμανισμός, στην Κίνα τα πράγματα εξελίχθηκαν διαφορετικά. Εκεί, το καθεστώς φρόντισε πρώτα να συνθλίψει την δημοκρατία. Η σφαγή στην πλατεία Τιεν-αν-μεν θα δημιουργούσε το απαραίτητο "σοκ και δέος" για να αλλάξει πορεία η χώρα προς τον καπιταλισμό...



ΥΓ: Μέσα απ' αυτά τα κείμενα, μέχρι χτες διαπιστώναμε πώς η καταγεγραμμένη Ιστορία επαναλαμβάνεται στον τόπο μας. Σήμερα, θα πρέπει να αναζητήσουμε τον τρόπο να επαναληφθεί και η αντίδραση των πολωνών στις εκλογές τής 19ης Σεπτεμβρίου 1993. Στο χέρι μας είναι.

Ανατομία του νεοφιλελευθερισμού - 26. Η Πολωνία στο στόχαστρο

Ας μεταφερθούμε τώρα στην Ευρώπη του 1989, την εποχή της πτώσης του τείχους του Βερολίνου. Στην Πολωνία, η Αλληλεγγύη κερδίζει στις εκλογές 260 από τις 261 έδρες και αναλαμβάνει την διακυβέρνηση της χώρας. Κύριος στόχος των ηγετών της είναι να διαγράψουν ο,τιδήποτε κομμουνιστικό και, φυσικά, να "απελευθερώσουν" την οικονομία. Η άποψη που κυριαρχεί είναι κάτι σαν "εργατικός καπιταλισμός", δηλαδή να μετατραπούν οι κρατικές επιχειρήσεις σε αυτοδιαχειριζόμενες από τους ίδιους τους εργάτες.

Η δύση επενέβη. Μετά τα πρώτα χειροκροτήματα για την "απελευθέρωση" από τον "κομμουνιστικό ζυγό", το μήνυμα που στάλθηκε στους πολωνούς ήταν σαφές: πριν από κάθε άλλη κίνηση, έπρεπε να εξυπηρετηθούν τα χρέη. Τα πράγματα σκούρηναν. Με κομμένο τον "ομφάλιο λώρο" που την συνέδεε με την Σοβιετική Ένωση, η νέα κυβέρνηση δεν μπορούσε να ελπίζει σε στήριξη εξ ανατολών. Ο πρωθυπουργός Ταντέους Μαζοβιέσκι (αχυράνθρωπος του Βαλέσα, ο οποίος -πονηρά σκεπτόμενος- δεν έβαλε υποψηφιότητα στις εκλογές) στράφηκε προς το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Ήταν σίγουρος ότι το ΔΝΤ θα στήριζε αναφανδόν την πρώτη "δημοκρατική" κυβέρνηση σε τέως κομμουνιστική χώρα.

Σύντομα η σιγουριά τού Μαζοβιέσκι εξελίχθηκε σε απογοήτευση. Τόσο το ΔΝΤ όσο και το υπουργείο οικονομικών των ΗΠΑ, όντας υπό των έλεγχο των "παιδιών του Σικάγου", είχαν άλλα σχέδια για την Πολωνία. Με τίποτε δεν θα επέτρεπαν την εξομάλυνση της κατάστασης βήμα-βήμα. Για να "φτιάξουν τα πράγματα", έπρεπε να δημιουργηθεί η γνωστή και δοκιμασμένη "κατάσταση σοκ". Η τεράστια κρατική περιουσία μιας κομμουνιστικής χώρας χρειαζόταν μια έντονη "θεραπεία σοκ" για να περάσει στα χέρια του μεγάλου κεφαλαίου και να μη μείνει στους εργάτες ως αυτοδιαχειριζόμενη. Έτσι, οι διεθνείς οικονομικοί οργανισμοί άφησαν την Πολωνία να βουλιάζει στα χρέη και τον πληθωρισμό. Η μόνη στήριξη που πήρε ήταν ένα ευτελέστατο "φιλοδώρημα" 119 εκατομμυρίων δολλαρίων από τον μπαμπά Μπους.

Τότε έσκασε μύτη ένας παλιός μας γνώριμος: ο Τζέφφρυ Σακς. Ο Τζωρτζ Σόρος πήρε τον Σακς και τον πήγε στην Βαρσοβία για να τον συστήσει στην Αλληλεγγύη. Μάλιστα, ο Σόρος προσφέρθηκε να καλύψει τα έξοδα τόσο του Σακς όσο κι ενός ακόμη νεοφιλελεύθερου οικονομολόγου, του Ντέηβιντ Λίπτον, για να βοηθήσει -όπως έλεγε- την καημένη την Πολωνία. Ο Σακς έγινε δεκτός με ανακούφιση. Οι ηγέτες της Αλληλεγγύης πίστευαν ότι οι διασυνδέσεις και η φήμη τού Σακς θα εξασφάλιζαν στην χώρα την ποθούμενη εξωτερική βοήθεια.

Ο Σακς έπιασε αμέσως δουλειά και συνέστησε στους πολωνούς να...μη πληρώσουν τα χρέη τους! Υποσχέθηκε ότι θα αναλάμβανε να επηρεάσει τα κέντρα αποφάσεων προς την κατεύθυνση ότι δεν μπορεί μια δημοκρατική κυβέρνηση να επωμισθεί χρέη που -υποτίθεται πως- άφησε πίσω της η προηγούμενη κομμουνιστική διακυβέρνηση. Παράλληλα, υποσχέθηκε ότι θα εξασφάλιζε στην χώρα οικονομική ενίσχυση τριών δισ. δολλαρίων, ποσό τεράστιο μπροστά στα ψίχουλα του Μπους. Μόνο που... Μόνο που για να πειστούν οι αγορές, η κυβέρνηση έπρεπε να υιοθετήσει μια θεραπεία-σοκ, η οποία κατεγράφη στον πολωνικό τύπο ως "σχέδιο Σακς".

Το "σχέδιο Σακς" ήταν μια παραλλαγή προς το σκληρότερο του σχεδίου που είχε ακολουθηθεί στην Βολιβία και προέβλεπε άμεση κατάργηση των κρατικών επιδοτήσεων και της διατίμησης ("μέσα σε μια νύχτα", έλεγε χαρακτηριστικά ο Σακς) και πώληση όλων των κρατικών ορυχείων, ναυπηγείων και εργοστασίων σε ιδιώτες. Το πλήρες σχέδιο του Σακς χώρεσε σε μόλις 15 σελίδες.

Στην Αλληλεγγύη ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος. Η συντριπτική πλειοψηφία εκείνων που είχαν πρωτοστατήσει στην αντεπανάσταση κατά του κομμουνισμού, αισθάνθηκε προδομένη. Ο Σακς επιδόθηκε σε αλλεπάλληλες προσωπικές συναντήσεις με τους ηγέτες του κόμματος, προκειμένου να τους πείσει για την ορθότητα του σχεδίου του. Ως όπλο, χρησιμοποίησε τα αποτελέσματα της πολιτικής που επέβαλε στην Βολιβία. Όμως, "ξέχασε" να ενημερώσει τους πολωνούς ότι στην Βολιβία χρειάστηκε να κηρυχθεί η χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και να συλληφθούν όλοι οι συνδικαλιστές.

Τελικά, ο Σακς συμμάχησε με τον Λεσκ Μπαλτσέροβιτς, τον υπουργό οικονομικών. Ο Μπαλτσέροβιτς θεωρούσε τον εαυτό του "επίτιμο παιδί του Σικάγου", επειδή είχε μελετήσει το "Free to Choose" του Φρήντμαν. Ο υπουργός ανέλαβε να πείσει τους διαφωνούντες συντρόφους του, οι οποίοι έβλεπαν ότι αυτά που σχδίαζε ο Σακς δεν είχαν καμμιά σχέση με όσα είχε υποσχεθεί προεκλογικά ο ίδιος ο Βαλέσα. Προς όσους επέμεναν ότι η φτωχή Πολωνία δεν θα μπορέσει να αντέξει τέτοια τερτίπια και ότι η υιοθέτηση του "σχεδίου Σακς" θα οδηγήσει την χώρα στο στόμα τού καπιταλισμού, ο Μπαλτσέροβιτς ήταν καθησυχαστικός: "Δεν μιλάμε για καπιταλισμό αλλά για ένα άλλο μείγμα, για ένα άλλο σύστημα που δεν θα είναι καπιταλισμός. Θα είναι ένα σύστημα καλύτερο από τον καπιταλισμό, το οποίο θα απορρίπτει όλα τα κακά του καπιταλισμού".

Επί τρεις ολόκληρους μήνες, οι ηγέτες της Αλληλεγγύης έτρωγαν τα νύχια τους, μη μπορώντας να αποφασίσουν τι να κάνουν. Επί τρεις ολόκληρους μήνες η χώρα κατρακυλούσε στην καταστροφή αβοήθητη. Φυσικά, ο Σακς και η παρέα του δεν βιάζονταν: όσο μεγαλύτερη γινόταν η κρίση, τόσο το καλύτερο για την "θεραπεία-σοκ" που ετοιμαζόταν. Τρεις μήνες... Ώσπου, στις 12 Σεπτεμβρίου 1989, ο Μαζοβιέτσκι εμφανίστηκε στο κοινοβούλιο για να ανακοινώσει το πρώτο οικονομικό πρόγραμμα τής Αλληλεγγύης. Οι αποφάσεις είχαν παρθεί μυστικά. Ελάχιστοι τις γνώριζαν. Οι περισσότεροι περίμεναν με αγωνία την τελική επιλογή: θα ήταν το σχέδιο Σακς, το πρόγραμμα των αυτοδιαχειριζόμενων επιχειρήσεων, η οδός των σταδιακών αλλαγών του Γκορμπατσόφ ή κάτι άλλο;


ΥΓ: Αυτό το "άλλο μείγμα" του Μπαλτσέροβιτς, κάτι μου θυμίζει... Επίσης, κάτι μου θυμίζει κι αυτό το τρίμηνο κατά το οποίο η Πολωνία είχε αφεθεί να βουλιάζει ανεξέλεγκτα... Ρε, περίεργη που είναι η πουτάνα η Ιστορία ώρες-ώρες...

Ανατομία του νεοφιλελευθερισμού - 25. Η Αργεντινή ξεπουλιέται

Το "περονικό" σακάκι τού νέου προέδρου άντεξε μόλις έναν χρόνο, πριν γίνει ξεσκλίδι. Υπό την ασφυκτική πίεση του ΔΝΤ, ο Μένεμ υιοθέτησε την "πολιτική βουντού", που λέγαμε σε προηγούμενο σημείωμα. Και για να στείλει ένα καθαρό σημάδι στις "αγορές", διόρισε ως υπουργό οικονομικών έναν παλιό μας γνώριμο: τον Ντομίνγκο Καβάγιο, δεξί χέρι της χούντας. Στο άκουσμα του ονόματος του Καβάγιο, το χρηματιστήριο του Μπουένος Άυρες εκτινάχτηκε κατά 30%.

Ο Καβάγιο ήξερε καλά το μάθημα: σε όλες τις κορυφαίες οικονομικές θέσεις διόρισε "παιδιά του Σικάγου". Και η νέα "αδελφότητα" έβαλε αμέσως σε εφαρμογή το γνωστό σχέδιο. Πρώτα-πρώτα, χρησιμοποίησε το χάος τού υπερπληθωρισμού ως μέσο για την προώθηση των ιδιωτικοποιήσεων κι από δίπλα επέβαλε μαζικές περικοπές στις δημόσιες δαπάνες. Αλλά το μεγάλο κόλπο παίχτηκε με την κατάργηση του αουστράλ και την εισαγωγή του νέου πέσο, το οποίο συνδέθηκε κατ' ευθείαν με το δολλάριο σε αναλογία 1 προς 1. Όπως καταλαβαίνει κι ένας μαθητής της πρώτης γυμνασίου, το νέο νόμισμα οδήγησε στην ταχύτατη αποκλιμάκωση του πληθωρισμού και, λίγα χρόνια αργότερα, στην πλήρη εξάλειψή του. Όμως, ποιος λέει ότι έτσι λύνονται τα προβλήματα;

Παράλληλα, το ξεπούλημα της δημόσιας υπηρεσίας από τον Καβάγιο πήρε τέτοια έκταση ώστε ξεπέρασε και όσα είχε διαπράξει ο Πινοτσέτ στην Χιλή. Μέχρι το 1994, οι 9 στις 10 δημόσιες επιχειρήσεις είχαν παραδοθει στα μεγάλα μονοπώλια (Citibank, Vivendi, Repsol, Telefonica κλπ). Βέβαια, η κυβέρνηση Μένεμ είχε φροντίσει να μην επιβαρύνει τους νέους ιδιοκτήτες, απολύοντας πάνω από 700.000 εργαζόμενους πριν προχωρήσει στο ξεπούλημα.

Ο Καβάγιο εφάρμοζε μια πολιτική "αλα Σακς" και ο Μένεμ χειροκροτούσε. Το "Time" χαρακτήρισε την πολιτική αυτή ως "το θαύμα του Μένεμ". Όμως, το πραγματικό θαύμα ήταν άλλο: η κυβέρνηση ξεπουλούσε τον τόπο κι οι εργαζόμενοι βυθίζονταν στην φτώχεια αλλά δεν σημειώθηκε καμμία λαϊκή εξέγερση! Περίεργο φαινόμενο μεν, εξηγήσιμο δε. Ας δούμε πώς:

Σε περιόδους έκρηξης του πληθωρισμού, οι χαμηλόμισθοι πολίτες τρέμουν καθώς βλέπουν να εξανεμίζεται ταχύτατα η αξία των λιγοστών χρημάτων που διαθέτουν. Όταν αυτός ο φόβος φωλιάσει στις λαϊκές μάζες, τότε όποια μέτρα κι αν πάρει η κυβέρνηση δεν αντιμετωπίζονται με σκεπτικισμό αλλά με μια κρυφή ελπίδα πως τα πράγματα θα καλυτερεύσουν. Έτσι, από την στιγμή που η σύνδεση του πέσο με το δολλάριο έρριξε τον πληθωρισμό, οι λαϊκές μάζες είναι έτοιμες πλέον να δεχτούν ορυμαγδό νέων μέτρων, με την σκέψη ότι και αυτά θα βγουν σε καλό.

Φυσικά, η σύνδεση του πέσο με το δολλάριο ήταν ουσιαστικά ένα ειδεχθές έγκλημα σε βάρος της χώρας. Ξαφνικά, τα εγχώρια προϊόντα έγιναν τόσο ακριβά, ώστε οι ντόπιες βιομηχανίες άρχισαν να κλείνουν η μια μετά την άλλη, αυξάνοντας κατακόρυφα την -ήδη αυξημένη- ανεργία. Και η κατάσταση όλο και χειροτέρευε, με αποτέλεσμα το 60% του πληθυσμού να βρεθεί κάτω από το όριο της φτώχειας, λίγο πριν την ανατολή της νέας χιλιετίας.

Τελικά, αυτό που κατάφεραν Μένεμ και Καβάγιο είχε περισσότερη σχέση με την ψυχολογία παρά με την πραγματική οικονομία. Ας θυμηθούμε άλλη μια φορά την συνταγή του Φρήντμαν: σε περιόδους κρίσης -πραγματικής ή εκλαμβανομένης ως τέτοιας- οι τρομαγμένες μάζες είναι πρόθυμες να εκχωρήσουν αυξημένη και ανεξέλεγκτη εξουσία σε όποιον εμφανιστεί με μια "μαγική λύση" διαθέσιμη.

Με αυτόν τον τρόπο, ο οποίος αξιοποιούσε τα διδάγματα της βολιβιανής παρακαταθήκης, ο νεοφιλελευθερισμός βρήκε τον τρόπο να ανθίσει σε μια χώρα όπου δεν υπάρχει μεν δικτατορία αλλά η δημοκρατία είναι αδύναμη. Όχι επειδή μπόρεσε να πείσει για την ορθότητά του αλλά επειδή επωφελείτο από την απελπισία που γεννούν οι κρίσεις. Σύντομα η τακτική αυτή τελειοποιήθηκε και τα θύματά της πολλαπλασιάστηκαν: Μεξικό 1994, "ασιατικές τίγρεις" 1997, Ρωσσία 1998, Βραζιλία 1999...

Τελειώνουμε το σημερινό μας σημείωμα με μια παρατήρηση. Όταν λέμε ότι ο καπιταλισμός εκμεταλλεύεται τις κρίσεις, δεν εννοούμε αποκλειστικά τις οικονομικές κρίσεις. Είπαμε ότι μιλάμε για κρίσεις οι οποίες μπορεί να είναι πραγματικές αλλά μπορεί απλώς να εκλαμβάνονται ως τέτοιες. Για παράδειγμα, ο Μπους το 2001 εμφάνισε την τρομοκρατία ως κρίση. Επίσης, ως κρίσεις παρουσιάστηκαν τα αποτελέσματα φυσικών καταστροφών, όπως το τσουνάμι του 2004 ή ο τυφώνας "Κατρίνα" του 2005. Εφ' όσον αυτές οι φυσικές καταστροφές προκαλούν "μούδιασμα" στο κοινωνικό σύνολο, προσφέρονται για "θεραπείες-σοκ". Με δυο λόγια, ζούμε στην εποχή τού "καπιταλισμού της καταστροφής".

Ανατομία του νεοφιλελευθερισμού - 24. Το παιχνίδι στην Αργεντινή αρχίζει

Οι πιστοί τού νεοφιλελευθερισμού παρουσιάζουν τις εξελίξεις της δεκαετίας του '80 ως θρίαμβο της ιδεολογίας τους. Συγκεκριμένα, ισχυρίζονται ότι οι χώρες που βγήκαν από την δικτατορική τυραννία, επέλεξαν να συνταιριάσουν την ελευθερία τους με την ελευθερία των αγορών. Όμως, η αλήθεια είναι τελείως διαφορετική: μόλις οι λαοί ανάσαναν από την καταδυνάστευση των βάναυσων καθεστώτων, χτυπήθηκαν από την καταιγίδα των χρηματοικονομικών σοκ και δεν πρόλαβαν να αντιδράσουν. Για να καταλάβουμε τι ακριβώς συνέβη, ας συνεχίσουμε την εξέταση της περίπτωσης που λέγεται Αργεντινή.

Λέγαμε χτες ότι ο Αλφονσίν ανέλαβε την εξουσία το 1983, ενώ ήταν σε εξέλιξη το "σοκ Βόλκερ". Το 1986, ο πληθωρισμός είχε ξεφύγει τόσο, ώστε ο Αλφονσίν έθεσε σε κυκλοφορία ένα νέο νόμισμα, το αουστράλ, ελπίζοντας να ελέγξει την κατάσταση. Όμως, σε 3 μόλις χρόνια, τα πράγματα χειροτέρεψαν τόσο, ώστε το να ντύσει κανείς τους τοίχους τού σπιτιού του με αουστράλ ήταν φτηνότερο από το να αγοράσει χαρτί ταπετσαρίας. Τελικά, ο Αλφονσίν δεν άντεξε. Τον Ιούνιο του 1989, με τον πληθωρισμό πάνω από 200%, παραιτήθηκε.

Η αριστερά κατηγόρησε τον απελθόντα πρόεδρο ότι δεν έκανε όσα θα μπορούσε να κάνει. Για παράδειγμα, θα μπορούσε να είχε κηρύξει στάση πληρωμών κι όχι να ξεζουμίζει την χώρα του προκειμένου να πληρώσει ένα χρέος, το οποίο -με μαθηματική βεβαιότητα- δεν ήταν δυνατόν να εξοφληθεί ποτέ. Θα μπορούσε, επίσης, να συνεννοηθεί με άλλες νοτιοαμερικανικές χώρες (με τα ίδια χάλια ή και χειρότερα) και να συστήσουν μια "ένωση οφειλετών", η οποία θα λειτουργούσε μια κοινή αγορά. Βέβαια, ο Αλφονσίν τα είχε σκεφτεί όλα αυτά αλλά δίστασε, ως αστός πολιτικός που δεν διέθετε επαναστατική παιδεία. Δίστασε, επειδή οι στρατιωτικοί μπορεί να είχαν παραδώσει την εξουσία αλλά -υπό την κάλυψη των ΗΠΑ- δεν βρισκόντουσαν στις φυλακές και παρακολουθούσαν τις εξελίξεις με τα όπλα παρά πόδα.

Ουσιαστικά, λοιπόν, ο Αλφονσίν είχε μόνο μια διέξοδο, εκτός από την παραίτηση: να συγκρουσθεί με τις ΗΠΑ και να προκαλέσει ρήξη με τους πιστωτές τής χώρας του (ΔΝΤ, Παγκόσμια Τράπεζα και πολυεθνικό κεφάλαιο). Όμως, με την αναγεννημένη δημοκρατία να είναι ακόμη εξαιρετικά αδύναμη και υπερβολικά ζαλισμένη από τα απανωτά σοκ, ο Αλφονσίν φοβήθηκε την σύγκρουση και αποδέχτηκε τους κανόνες της Ουάσιγκτον.

Αυτοί οι περίφημοι "κανόνες" τής δεκαετίας του '80 δεν είχαν καμμιά σχέση με τους παλαιότερους. Η παρακαταθήκη τής Βολιβίας είχε δείξει έναν καινούργιο δρόμο επιβολής της αμερικανικής κυριαρχίας, απαλλαγμένο από τις στρατιωτικές δικτατορίες. Ένας καινούργιος κόσμος ανέτελλε σιγά-σιγά. Ένας κόσμος στον οποίο η αμερικανική πολιτική θα επιβαλλόταν μέσω της οικονομίας και των "διαρθρωτικών προσαρμογών" και όπου οι δικτατορίες των στρατηγών θα έδιναν την θέση τους στις "δικτατορίες του χρέους".

Στο σημείο αυτό, ας θυμηθούμε τα όσα λέγαμε σε παλιότερο σημείωμα αυτής της σειράς για το Μπρέτον Γουντς. Λέγαμε, λοιπόν, ότι οι συμφωνίες του Μπρέτον Γουντς είχαν καταλήξει στην σύσταση δυο μεγάλων χρηματοπιστωτικών οργανισμών: του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και της Παγκόσμιας Τράπεζας (αργότερα προστέθηκε και ο τρίτος της παρέας, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου). Όταν ο Νίξον αποδέσμευσε το δολλάριο από τον "κανόνα του χρυσού", μπορεί να έβαζε ταφόπλακα στο Μπρέτον Γουντς αλλά το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα παρέμειναν ολοζώντανα. Και είναι αυτοί ακριβώς οι οργανισμοί που, κατά την δεκαετία του '80, κατάντησαν εργαλείο στα χέρια της αμερικανικής πολιτικής, σφίγγοντας την θηλιά στον λαιμό των υπερχρεωμένων κρατών.

Θεωρητικώς, ο Φρήντμαν ήταν αντίθετος σ' αυτούς τους οργανισμούς, εφ' όσον πίστευε στην απόλυτη ελευθερία των αγορών και σιχαινόταν κάθε μορφής παρέμβαση. Όμως, δεν τον χάλαγε καθόλου η σκέψη ότι τόσο το ΔΝΤ όσο και η Παγκόσμια Τράπεζα θα μπορούσαν να ακολουθήσουν μια πολιτική που θα γινόταν το όχημα με το οποίο θα επιβάλλονταν οι ιδέες του. Έτσι, δεν είναι καθόλου παράδοξο το γεγονός ότι οι κορυφαίες θέσεις αυτών των δυο μεγάλων οργανισμών παραδόθηκαν στα "παιδιά του Σικάγου". Ο Φρήντμαν καταλάβαινε ότι πολύ σύντομα οι υπερχρεωμένες χώρες θα οδηγούνταν στα νύχια του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας, οπότε τα "παιδιά" του έπρεπε να είναι εκεί και να περιμένουν.

Όπως έχουμε ξαναπεί, η οικονομική κατάρρευση μιας χώρας δεν συνιστά για τον φρηντμανισμό πρόβλημα προς επίλυση αλλά ευκαιρία για δράση. Έτσι, υπό την διοίκηση των "παιδιών του Σικάγου", οι δυο μεγαλύτεροι χρηματοοικονομικοί οργανισμοί του κόσμου υιοθέτησαν την λογική ενός "οπορτουνισμού των κρίσεων", προδίδοντας θεμελιακά τις ιδρυτικές τους αρχές.

Σε επόμενα σημειώματα θα ασχοληθούμε διεξοδικά και με το ΔΝΤ και με την Παγκόσμια Τράπεζα. Για την ώρα, θα συνεχίσουμε με τις εξελίξεις στην Αργεντινή, όπου έχουμε μείνει στην παραίτηση Αλφονσίν. Οι εκλογές που ακολούθησαν έφεραν στην προεδρία της χώρας έναν επαρχιώτη περονιστή κυβερνήτη, ο οποίος πρόβαλλε έναν ιδιότυπο "λαϊκό τσαμπουκά" με τα δερμάτινα σακάκια του και τις μακριές φαβορίτες του. Τον Κάρλος Μένεμ.

Η αποδοχή του Μένεμ από τα λαϊκά στρώματα ήταν μεγάλη. Ο κόσμος πίστευε ότι ο νέος πρόεδρος θα εξέφραζε τον "τσαμπουκά" του πάνω σε όσους του ρουφούσαν το αίμα. Όμως, κάποιοι σκεπτικιστές αναλυτές δαγκώθηκαν, καθώς διέβλεπαν εντυπωσιακές ομοιότητες της λαϊκής απήχησης του Μένεμ στην Αργεντινή με εκείνη που είχε ο Βίκτωρ Πας στην Βολιβία λίγα χρόνια νωρίτερα. Δεν είχαν άδικο...

Ανατομία του νεοφιλελευθερισμού - 23. Πώς η υπερχρέωση γίνεται εργαλείο

Όταν ο Σακς κατέστρεψε έναν ολόκληρο λαό προκειμένου να δαμάσει τον υπερπληθωρισμό, ο Φρήντμαν και η παρέα του έτριψαν τα χέρια τους. Σύμφωνα με τα "παιδιά του Σικάγου", ο πληθωρισμός δεν αποτελούσε πρόβλημα προς επίλυση αλλά ο Σακς τους έδωσε την ιδέα να χρησιμοποιήσουν τον πληθωρισμό για να επεκτείνουν την δράση τους.

Πράγματι , την δεκαετία του '80 παρουσιάστηκε πληθωριστική έκρηξη σε όλο σχεδόν τον κόσμο. Ας θυμηθούμε ότι στην Ελλάδα εκείνης της εποχής καταγράφαμε πληθωρισμό γύρω στο 25%. Ειδικά οι χώρες της Νοτίου Αμερικής παρασύρονταν από πληθωριστική έκρηξη, την οποία είχαν υποδαυλίσει ελεγχόμενοι από τις ΗΠΑ οργανισμοί: από την μια το ΔΝΤ επέμενε να εξοφληθούν τα υπέρογκα χρέη που είχαν σωρεύσει τα δικτατορικά καθεστώτα της περιοχής κι από την άλλη η FED (κεντρική τράπεζα των ΗΠΑ) εκτόξευσε τα επιτόκιά της μέσα σε μια νύχτα, διογκώνοντας τα ελλείμματα των ισοζυγίων των ήδη υπερχρεωμένων χωρών. Κλασσικό παράδειγμα των όσων διεκτραγωδηθήκαν στην Λατινική Αμερική αποτελεί η περίπτωση της Αργεντινής.

Μετά την ήττα στα Φώκλαντ, η χούντα της Αργεντινής κατέρρευσε και οι αργεντίνοι εξέλεξαν ως πρόεδρο τον Ραούλ Αλφονσίν. Μόνο που οι στρατηγοί φεύγοντας παρέδωσαν στον νεοεκλεγμένο πρόεδρο μια "βόμβα χρέους". Αμέσως η Ουάσιγκτον έστειλε τελεσίγραφο: τα χρέη έπρεπε να πληρωθούν από την ανακάμπτουσα δημοκρατία. Αλλά πώς να πληρωθούν, όταν η χούντα παρέδωσε χρέη 45 δισ. δολλαρίων ενώ είχε παραλάβει 7,9; Αξίζει να σημειώσουμε εδώ ότι τα ίδια και χειρότερα συνέβαιναν σε όλες τις νοτιοαμερικανικές χώρες όπου έπεφταν οι χούντες. Στην Ουρουγουάη, οι στρατηγοί παρέδωσαν χρέη 5 δισ. δολλαρίων ενώ είχαν παραλάβει μόλις 500 εκατομμύρια. Ακόμη χειρότερα ήσαν τα πράγματα στην Βραζιλία, όπου η χούντα του 1964 βρήκε χρέη 3 δισ. δολλαρίων και 21 χρόνια αργότερα παρέδωσε...103!

Δεν χρειάζεται να αναλύσουμε εδώ πού πήγαν όλα αυτά τα λεφτά. Είναι ευνόητο: φαγώθηκαν από μια ολιγομελή κάστα. Αρκεί να αναφέρουμε ένα παράδειγμα: σε μια μόνο χρονιά, το 1980, το μεν χρέος της Αργεντινής αυξήθηκε κατά 9 δισ. δολλάρια οι δε καταθέσεις αργεντινών στο εξωτερικό αυξήθηκαν κατά...7 δισ. δολλάρια περίπου! (Σημ.: κάτι θυμίζει αυτό σε μας τους έλληνες...)

Εν πάση περιπτώσει, όσα λεφτά δεν καταχράστηκαν, διοχετεύθηκαν στην "στήριξη" ιδιωτικών εταιρειών. Για παράδειγμα, λίγο πριν την πτώση της χούντας, ο διοικητής της κεντρικής τράπεζας της Αργεντινής Ντομίνγκο Καβάγιο (σημ.: συγκρατείστε το όνομα γιατί αυτό το "μπουμπούκι" θα το συναντήσουμε και παρακάτω) ανακοίνωσε ότι το κράτος θα απορροφούσε τα χρέη υπερχρεωμένων πολυεθνικών, όπως η Ford Motor Argentina, η Chase Manhattan, η IBM, η Mercedes Benz και η Citibank. Δηλαδή, το κράτος αναλάμβανε να καλύψει χρέη κάπου 20 δισ. δολλαρίων, χωρίς αυτές οι εταιρείες να χάσουν δεκάρα από τα κέρδη ή την περιουσία τους!

Είπαμε πιο πάνω ότι οι ΗΠΑ έχουν τεράστια ευθύνη για την υπερχρέωση των λατινικών χωρών. Ας το εξηγήσουμε περισσότερο αυτό.

Εμείς εδώ στην Ελλάδα γνωρίζουμε τον Χένρυ Κίσσινγκερ από την στάση του απέναντι στην χούντα και στο Κυπριακό. Οι λατινομερικανοί, όμως, τον γνώρισαν ως "ατζέντη" των αγορών. Πράγματι, ο τότε υπουργός εξωτερικών των ΗΠΑ είχε αναλάβει -σχεδόν εργολαβικά- να πιέσει τις λατινοαμερικανικές χούντες να παίρνουν δάνεια, ενώ ταυτόχρονα πίεζε την Διαμερικανική Αναπτυξιακή Τράπεζα να τα χορηγεί. Η ιδέα ήταν απλή: πάρτε τα δάνεια, φάτε όσα μπορείτε, μοιράστε τα υπόλοιπα στις αμερικανικές πολυεθνικές και όταν φτάσει η ώρα του λογαριασμού...θα τα βρούμε. Φυσικά, το "θα τα βρούμε" σήμαινε ότι θα δεθεί τέτοια θηλιά στον λαιμό σας ώστε δεν θα μπορέσετε ποτέ να κουνηθείτε. Έτσι, η κυβέρνηση των ΗΠΑ φόρτωσε με ανεξέλεγκτα δάνεια τις στρατοκρατούμενες λατινοαμερικανικές χώρες και ή ίδια κυβέρνηση απαίτησε αργότερα την εξόφλησή τους από τις αναγεννώμενες δημοκρατίες.

Παράλληλα, άρχισαν να γίνονται εμφανέστατες οι επιπτώσεις από το περίφημο "σοκ Βόλκερ". Ο Πωλ Βόλκερ ήταν ο διοικητής της FED, ο οποίος αποφάσισε την κατακόρυφη αύξηση των επιτοκίων που έφτασαν το 21% από το 1981 ως το 1985. Αυτά τα εξωφρενικά επιτόκια διόγκωσαν υπέρμετρα τα τοκοχρεωλύσια που έπρεπε να καταβάλουν οι νεοεκλεγμένες δημοκρατικές κυβερνήσεις. Για παράδειγμα, τα 45 δισ. που κληρονόμησε ο Αλφονσίν από την χούντα, έφτασαν 65 δισ. μέσα σε λίγα χρόνια. 

Ανοίγουμε παρένθεση. Πολλοί αναλυτές, αναφερόμενοι σε όσα συνέβησαν στην Αργεντινή, μιλούν για κρίση χρέους. Στην ουσία, όμως, επρόκειτο για κρίση υπερσυσσώρευσης κερδών: οι ολιγομελείς κάστες που προαναφέραμε, μαζί με τα πολυεθνικά μονοπώλια, απομύζησαν τον πλούτο ολόκληρων χωρών μέχρι το σημείο να μη μπορούν πλέον να θησαυρίσουν περισσότερο. Είναι σαφές ότι σε ένα τέτοιο σημείο πρέπει να καταστραφεί τμήμα του υπερσυσσωρευμένου κεφαλαίου. Μόνο που ποτέ το κεφάλαιο δεν δέχεται την εκούσια αυτοκαταστροφή του αλλά επιδιώκει την μετακύλιση της απαραίτητης καταστροφής στις ευρύτερες κοινωνίες. Κλείνει η παρένθεση.

Φτάσαμε στο ζητούμενο. Ας θυμηθούμε, κατ' αρχάς, ότι ο Φρήντμαν θεωρούσε ως απαραίτητη προϋπόθεση για την εφαρμογή της θεωρίας του την κατάρρευση κάθε υπάρχοντος οικονομικού συστήματος, ώστε να ξεκινάει το "χτίσιμο" του νεοφιλελεύθερου οικοδομήματος από μηδενική βάση. Έτσι, η θηλιά στον λαιμό της Αργεντινής έπρεπε να σφίξει περισσότερο ώστε η οικονομία της χώρας να καταρρεύσει τελείως. Κατόπιν, ανάμεσα στα συντρίμμια θα εμφανιζόταν ο "σωτήριος" νεοφιλελευθερισμός. Πώς έγινε όλο αυτό; Θα το δούμε στην συνέχεια.

Ανατομία του νεοφιλελευθερισμού - 22. Η βολιβιανή παρακαταθήκη

Είναι δεδομένη η αγωνία των ελλήνων για το μνημονιακό τους μέλλον. Αμφιβάλλω αν υπάρχει έστω και ένας απλός πολίτης αυτής της χώρας, ο οποίος να πιστεύει τα μεγάλα λόγια των πολιτικών, πως τάχατες οι θυσίες του θα πιάσουν τόπο και η επόμενη μέρα θα είναι καλύτερη. Προσπαθώντας, λοιπόν, να ανακαλύψουμε τι μας περιμένει, αξίζει τον κόπο να δούμε τα αποτελέσματα της πολιτικής που εφαρμόστηκε στην Βολιβία. Ας μάθουμε τι λέει η Ιστορία και μετά μαντεύουμε πώς θα εξελιχθεί η φάρσα στον τόπο μας.

Σύμφωνα με την θεωρία του Φρήντμαν, οι θέσεις εργασίας που χάνονται από την εφαρμογή της "θεραπείας-σοκ", ξανακερδίζονται από την ανάπτυξη του ελεύθερου εμπορίου. Όμως τα πράγματα εξελίσσονται διαφορετικά: ο Πας εκλέχτηκε πρόεδρος με την ανεργία στο 20% αλλά δυο χρόνια αργότερα το ποσοστό είχε ξεπεράσει το 30%. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η -κρατικοποιημένη από τον ίδιο τον Πας πριν 30 χρόνια- κρατική μεταλλευτική εταιρεία, όπου απέμειναν 6.000 εργαζόμενοι από τους 28.000 που δούλευαν πριν δυο χρόνια. Σ' αυτή την διετία, ο ονομαστικός βασικός μισθός μειώθηκε κατά 40%, χάνοντας το 70% της πραγματικής αγοραστικής του δύναμης.

Πάντως, ο Σακς κι ο Πας κορδώνονταν για την άνοδο του κατά κεφαλήν εισοδήματος. Σωστά. Μόνο που το κατά κεφαλήν εισόδημα είναι ένας μαθηματικός μέσος όρος, ο οποίος π.χ. προσθέτει το εισόδημά μου στο εισόδημα του Μπιλ Γκέητς, διαιρεί με το 2 και αποφαίνεται πόσα βγάζουμε οι δυο μας κατά μέσον όρο. Η αλήθεια είναι ότι στην Βολιβία μια ολιγάριθμη ελίτ υπερπολλαπλασίασε την περιουσία της ενώ η φτώχεια των λαϊκών στρωμάτων έσπαγε το ένα ρεκόρ μετά το άλλο.

Επίσης, η αλλαγή του εργασιακού νόμου οδήγησε στην κατάργηση εκατοντάδων χιλιάδων θέσεων πλήρους απασχόλησης (με πλήρη συνταξιοδοτικά δικαιώματα). Αυτές αντικαταστάθηκαν με θέσεις μερικής απασχόλησης, οι οποίες δεν είχαν δικαίωμα ασφάλισης (ένα έξτρα μπόνους προς τις επιχειρήσεις, στο πλαίσιο της προσπάθειας για...ανάκαμψη). Αποτέλεσμα; Μέσα σε μια πενταετία οι βολιβιανοί με πλήρη ασφαλιστικά δικαιώματα μειώθηκαν κατά...61%!

Η ρητή εντολή του Σακς ήταν να μειωθούν οι μισθοί όσο περισσότερο γινόταν. Το μόνο που επέτρεψε ήταν η δημιουργία ενός ταμείου αρωγής, για να ανακουφίζει οικονομικά τους πλέον αδύναμους. Αυτό το ταμείο χαρακτηρίστηκε ως "λευκοπλάστης πάνω σε χαίνουσα πληγή".

Στην προσπάθειά τους για επιβίωση, οι βολιβιανοί στράφηκαν στην καλλιέργεια της κόκας. Υπολογίζεται ότι το 1989 ένας στους δέκα βολιβιανούς έβγαζε μεροκάματο από κάποια δουλειά που είχε σχέση με την βιομηχανία της κόκας. Ανάμεσά τους και η οικογένιεα του Έβο Μοράλες, του σημερινού προέδρου της χώρας. Τί ειρωνεία... Η οικονομική κρίση στην Βολιβία είχε προκληθεί από τον "στραγγαλισμό" που επέβαλαν οι ΗΠΑ στην χώρα, προκειμένου να πατάξουν το εμπόριο κοκαΐνης!

Ο διεθνής τύπος εκθείασε το έργο του Σακς, ο οποίος έδειξε έναν τρίτο τρόπο εφαρμογής του νεοφιλελεύθερου προγράμματος. Αν στην Χιλή του Πινοτσέτ απαιτήθηκε η επιβολή μιας δικτατορίας και στην Αγγλία της Θάτσερ χρειάστηκε ένας πόλεμος, στην Βολιβία έγιναν όλα υπό καθεστώς ειρήνης και...δημοκρατίας, μιας κι ο Πας χαρακτηριζόταν ως...σοσιαλιστής. Μόνο που ο Πας κέρδισε τις εκλογές υποσχόμενος μια τελείως αντίθετη πολιτική, γεγονός που σημαίνει ότι δεν είχε καμμία λαϊκή έγκριση για την πολιτική που εφάρμοσε. Αυτή ακριβώς η τακτική του "άλλα λέω για να με ψηφίσετε κι άλλα σκοπεύω να κάνω μόλις εκλεγώ" ονομάστηκε από τον σημαντικό νεοφιλελεύθερο οικονομολόγο Τζων Ουίλλιαμσον "πολιτική βουντού".

Φυσικά, ο λαός ξεσηκώθηκε και άρχισαν μαζικές απεργίες που παρέλυσαν την χώρα. Η αντίδραση του "σοσιαλιστή" Πας κάνει την Θάτσερ να δείχνει συμπαθής. Η χώρα κηρύχθηκε σε κατάσταση πολιορκίας, τα τανκς βγήκαν στους δρόμους, απαγορεύθηκε η κυκλοφορία, επιβλήθηκαν ειδικές άδειες για να ταξιδέψει κανείς μέσα στην χώρα, απαγορεύθηκαν συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις, έκλεισαν ραδιοφωνικοί σταθμοί, κηρύχθηκαν εκτός νόμου τα συνδικάτα, τέθηκε εκτός νόμου η αριστερή αντιπολίτευση, συνελήφθησαν 1.500 διαδηλωτές, πυροβολήθηκαν απεργοί, εκτοπίστηκαν στην ζούγκλα του Αμαζονίου οι 200 πιο προβεβλημένοι συνδικαλιστές κλπ.

Αυτή η κατάσταση κράτησε τρεις ολόκληρους μήνες. Αλλά την επόμενη χρονιά, όταν ο Πας προχώρησε σε μαζικές απολύσεις εργαζομένων στα ορυχεία, ο κόσμος ξαναβγήκε στους δρόμους. Η αντίδραση του καθεστώτος ήταν ακριβώς η ίδια: συλλήψεις, εκτοπίσεις, φυλακίσεις, εκφοβισμός. Ο Πας ήταν ανένδοτος: οι αντιδράσεις έπρεπε να παταχθούν με κάθε τρόπο. Και έτσι πατάχθηκαν.

Τελικά, η Βολιβία άφησε στον κόσμο μια πλούσια παρακαταθήκη. Κατ' αρχήν, απεδείχθη ότι οι "θεραπείες-σοκ" του καπιταλισμού προϋποθέτουν πάντοτε κατάλυση της πραγματικής δημοκρατίας. Επίσης, απεδείχθη ότι πάντοτε θα υπάρχουν αυτοί που θα χαρακτηρίζουν "δημοκρατικές" τέτοιες "πολιτικές βουντού", επειδή τάχατες επιβάλλονται από εκλεγμένους ηγέτες, αλλά θα παραβλέπουν την ξεκάθαρα εκφρασμένη απόρριψη αυτών των πολιτικών εκ μέρους των ευρέων λαϊκών στρωμάτων.

Υπ' αυτή την έννοια, η Βολιβία δημιούργησε ένα νέο πρότυπο, έναν εξωραϊσμένο αυταρχισμό, ο οποίος δεν επιβάλλεται από στρατιωτικούς δικτάτορες αλλά από "δημοκρατικούς" πολιτικούς. Αυτό ακριβώς το πρότυπο θα αποδεικνυόταν εξαιρετικά χρήσιμο λίγα χρόνια αργότερα σε έναν από τους διασημότερους μπεκρήδες της εποχής: στον Μπόρις Γέλτσιν. Το ίδιο πρότυπο, 25 χρόνια αργότερα, θα το ανακάλυπτε και η "δημοκρατική" Ευρωπαϊκή Ένωση. Μάλιστα, η Ευρωπαϊκή Ένωση θα ανέθετε την εφαρμογή του στον ίδιο τον πρόεδρο της "σοσιαλιστικής διεθνούς", ολοκληρώνοντας την φάρσα της Ιστορίας με το πλέον φαρσικό τρόπο...

"Εξομολόγηση ενός οικονομικού δολοφόνου"

Πριν μερικά χρόνια, ο δημοσιογράφος Στέλιος Κούλογλου παρουσίασε από την κρατική τηλεόραση ένα ρεπορτάζ, το οποίο συζητήθηκε τόσο πολύ ώστε ο απόηχός του φτάνει ως τις μέρες μας. Αφορμή για εκείνο το ρεπορτάζ ήταν οι αποκαλύψεις που έκανε ο παλαίμαχος αμερικανός πράκτορας Τζων Πέρκινς μέσα από το βιβλίο του "Εξομολόγηση ενός οικονομικού δολοφόνου". Σ' αυτό ακριβώς το βιβλίο θα αναφερθούμε σήμερα.

Στο ξεκίνημα της καρριέρας του, ο Τζων Πέρκινς δεν ήταν παρά ένας απλός οικονομολόγος, ο οποίος σιγά-σιγά ανέβηκε στην ιεραρχία μιας πολυεθνικής εταιρείας συμβούλων και έφτασε μέχρι την θέση του οικονομικού διευθυντή. Όμως, στο μεταξύ στρατολογήθηκε από τις μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ ως "οικονομικός δολοφόνος". Ο ίδιος εξηγεί με αφοπλιστικά απλό τρόπο το είδος της δουλειάς του: 

"Μόλις ένας νέος πρόεδρος ανέβει στην εξουσία σε μια υπανάπτυκτη χώρα, δέχεται την επίσκεψη ενός οικονομικού εκτελεστή και η συνάντηση εξελίσσεται κάπως έτσι: ο οικονομικός εκτελεστής βάζει το χέρι του στην αριστερή τσέπη και λέει «Κύριε πρόεδρε, στην τσέπη αυτή έχω δυο εκατομμύρια δολλάρια για εσάς και την οικογένειά σας, αν δεχτείτε να παίξετε το παιχνίδι μας». Μετά βάζει το χέρι του στην δεξιά του τσέπη και λέει «Εδώ έχω ένα όπλο και μια σφαίρα με το όνομά σας αν δεν παίξετε το παιχνίδι. Σκεφτείτε καλά τι θα κάνετε και να έχετε υπ' όψιν τι συνέβη σε όσους αρνήθηκαν»".

Πράγματι, στην "Εξομολόγηση ενός οικονομικού δολοφόνου"  ο Πέρκινς μιλάει για την Ινδονησία και τον Σουχάρτο, για τον Παναμά και τον Τορίχος, για την Γουατεμάλα και τον Γκουσμάν, για την Σαουδική Αραβία και τους Σαούντ, για την χρηματοδότηση του Μπιν Λάντεν, για το Ιράν και την πτώση του Σάχη, για την Κολομβία και τα καρτέλ των ναρκωτικών, για τον Ισημερινό και την δολοφονία του προέδρου Χάιμε Ρόλντος, για...για...

Στον αναγνώστη αυτού του βιβλίου δημιουργούνται πολλά εύλογα ερωτήματα. Π.χ. γιατί η CIA δεν εμπόδισε την κυκλοφορία του; Ή γιατί ο Πέρκινς δεν φοβήθηκε για την ζωή του; Πόσο δύσκολο ήταν για τις μυστικές υπηρεσίες να τον "εξαφανίσουν" πριν καν γράψει τον τίτλο τού βιβλίου του; Η αλήθεια είναι ότι η αντίδραση της αμερικανικής κυβέρνησης ήταν απροσδόκητα μετριοπαθής, με το υπουργείο εξωτερικών να κάνει επίδειξη χιούμορ, ρωτώντας: "Εξομολόγηση ή φαντασιώσεις ενός οικονομικού δολοφόνου;" Είναι γεγονός ότι το βιβλίο αναδύει μια μυρωδιά συνωμοσιολογίας, την οποία εντοπίζει ο ίδιος ο Κούλογλου στον πρόλογο που γράφει, καλώντας ουσιαστικά τον αναγνώστη να προχωρήσει σε μια κριτική ανάγνωση.

Πάντως, όπως και να έχει το πράγμα, η "Εξομολόγηση ενός οικονομικού δολοφόνου" είναι ένα βιβλίο το οποίο αξίζει να διαβάσει κανείς. Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις "Αιώρα", σε μια προσεγμένη μετάφραση του Βασίλη Αθανασιάδη  και πρόλογο -όπως ήδη είπαμε- του Στέλιου Κούλογλου. Ακόμα κι αν συμφωνήσουμε ότι ενδέχεται σε πολλά σημεία ο Πέρκινς να έχει διαστρεβλώσει την πραγματικότητα, πρέπει να δεχτούμε την ορθότητα της λαϊκής ρήσης "όπου υπάρχει καπνός, υπάρχει και φωτιά". Όσο γι΄αυτούς που θα ισχυριστούν ότι όλα ανήκουν στην σφαίρα της φαντασίας τού συγγραφέα, ας γίνω λίγο κυνικός παρατηρώντας ότι με 18 ευρώ μπορούν να απολαύσουν ένα θαυμάσιο μυθιστόρημα κατασκοπείας με 400 σελίδες που διαβάζονται σαν νεράκι. Καθόλου άσχημα.


Δείτε:
(α) "Εξομολόγηση ενός οικονομικού δολοφόνου": Ολόκληρη η ταινία-ρεπορτάζ του Στέλιου Κούλογλου, διαρκείας μιάμισης ώρας.
(β) "www.hitmanapology.com": Ο ιστοτόπος τής ταινίας, με πολύ υλικό (φωτογραφίες, διαφημιστικό υλικό, βραβεία, συντελεστές κλπ).
(γ) Απόσπασμα 6 λεπτών (μαγνητοσκοπημένο με κινητό τηλέφωνο) από την συζήτηση που ακολούθησε την προβολή της ταινίας,

Ανατομία του νεοφιλελευθερισμού - 21. Βολιβία 1985 και η σύγχρονη ελληνική φάρσα

Τελικά, απεδείχθη ότι ο "δημοκράτης" Πας δεν είχε καμμιά σχέση με δημοκρατία, ό,τι κι αν εννοεί αυτός ο όρος. Κατ' αρχάς, κανένας στο κόμμα του δεν γνώριζε τις συμφωνίες που είχαν κλειστεί στο παρασκήνιο. Επίσης, κανένα από τα μέλη του υπουργικού συμβουλίου δεν γνώριζαν την ύπαρξη της "ομάδας έκτακτης ανάγκης", εκτός από τους υπουργούς οικονομικών και σχεδιασμού, οι οποίοι συμμετείχαν σ' αυτήν. Κανείς δεν έμαθε ποτέ γιατί ο "δημοκρατικός" πρόεδρος έκανε στροφή 180 μοιρών και υιοθέτησε την "θεραπεία-σοκ" που είχε σχεδιαστεί για τον πρώην δικτάτορα Μπάνσερ. Όταν ο Πας πέθανε το 2001, πήρε όλα τα μυστικά στον τάφο του.

Η ουσία είναι ότι η ομάδα του Γκόνι συνεδρίαζε με απόλυτη μυστικότητα επί 17 ημέρες. Το τελικό σχέδιο προέβλεπε, μεταξύ άλλων, κατάργηση όλων των επιδοτήσεων στα τρόφιμα, κατάργηση όλων σχεδόν των διατιμήσεων, τριπλασιασμό της τιμής των καυσίμων, πάγωμα των -ήδη πολύ χαμηλών-μισθών (παρ' ότι αναμενόταν εκρηκτική αύξηση του κόστους ζωής), τεράστιες περικοπές των δημοσίων δαπανών, απελευθέρωση των εισαγωγών και απολύσεις στις κρατικές εταιρείες, προκειμένου να διευκολυνθεί η ιδιωτικοποίησή τους. Όταν ο Γκόνι υπέβαλε αυτό το σχέδιο στον εκπρόσωπο του ΔΝΤ προς έγκριση, εκείνος έδειξε ενθουσιασμό αλλά συμπλήρωσε κυνικά: "ευτυχώς, έχω διπλωματική ασυλία και, αν τα πράγματα δεν πάνε καλά, μπορώ να μπω στο αεροπλάνο και να φύγω".

Η αλήθεια είναι ότι η σκληρότητα των μέτρων προβλημάτιζε ακόμη και μέλη της ομάδας. Ο Μπεδρεγάλ, ένας από τους βασικούς συντάκτες του σχεδίου, προσπάθησε να τονώσει το ηθικό των μελών, παρομοιάζοντας την ομάδα με τον πιλότο που έριξε την ατομική βόμβα στην Χιροσίμα: όπως εκείνος έρριξε την βόμβα δίχως να ξέρει τι ακριβώς έκανε και μετά ζήτησε συγγνώμη, έτσι και η ομάδα έπρεπε να εξαπολύσει τα μέτρα και μετά να ζητήσει συγγνώμη.

Για να κάνει το σοκ όσο πιο δυνατό γινόταν, η ομάδα πρότεινε στον Πας να εφαρμοστούν όλα τα μέτρα μαζί, ώστε οι βολιβιανοί να ζαλιστούν από την δύναμη της κατακεφαλιάς και να μη μπορέσουν να αντιδράσουν. Είναι αποκαλυπτικό το γεγονός ότι το τελικό σχέδιο τυπώθηκε σε 5 αντίτυπα, εκ των οποίων τα τρία  δόθηκαν στον Πας, τον Γκόνι και τον υπουργό οικονομικών ενώ τα άλλα δύο μοιράστηκαν στους αρχηγούς του στρατού και της αστυνομίας.

Όταν ρυθμίστηκαν όλες οι λεπτομέρειες, ο Πας μάζεψε το υπουργικό συμβούλιο για να το ενημερώσει. Οι πόρτες κλειδώθηκαν, τα τηλέφωνα απαγορεύτηκαν και ο Μπεδρεγάλ διάβασε μονορρούφι το σχέδιο. Οι υπουργοί κόντεψαν να πάθουν εγκεφαλικό με αυτά που άκουγαν. Όταν τελείωσε η ανάγνωση, ο Πας ξεκαθάρισε ότι η συνάντηση είχε καθαρά ενημερωτικό χαρακτήρα και τίποτε δεν ετίθετο προς συζήτηση. Επίσης, δήλωσε ότι όποιος υπουργός διαφωνούσε θα μπορούσε να παραιτηθεί αμέσως δίχως πρόβλημα, μιας και είχε ήδη συμφωνηθεί η στήριξη του σχεδίου από το κόμμα του Μπάνσερ. Δυο μέρες αργότερα, ο Πας βγήκε στην τηλεόραση και εκσφενδόνισε το "Τούβλο" του στα κεφάλια των βολιβιανών.

Αυτά έγιναν στην Βολιβία το 1985. Σήμερα, οι ψύχραιμες αναλύσεις καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι τα μέτρα είχαν συμφωνηθεί πριν από τις εκλογές. Επίσης, εκτιμάται ότι η τελική προτίμηση του κογκρέσσου στον Πας οφείλεται στην πεποίθηση εκείνων που κινούσαν τα νήματα ότι η λαϊκή αντίδραση θα ήταν εντονώτερη αν τα μέτρα υλοποιούνταν από μια δεξιά κυβέρνηση Μπάνσερ.

Και τώρα που είδαμε την βολιβιανή "ιστορία", ας δούμε και την επανάληψή της ως ελληνική "φάρσα". Αρκετούς μήνες πριν τις εκλογές, οι οποίες τον έφεραν στην εξουσία το 2009, ο Γιώργος Παπανδρέου συναντιέται επανειλημμένα με τον διευθυντή του ΔΝΤ, τον "σοσιαλιστή" Ντομινίκ Στρως-Καν, για να εξετάσουν τα μέτρα που θα παίρνονταν μετά τις εκλογές. Τα μέτρα είναι ήδη δρομολογημένα και το "σύστημα" έχει προνοήσει για την μεταβίβαση της εξουσίας στο ΠΑΣΟΚ, θεωρώντας ότι ο λαϊκός ξεσηκωμός θα ήταν πολύ εντονώτερος σε περίπτωση που η υλοποίηση αυτών των μέτρων αναλαμβανόταν από μια δεξιά κυβέρνηση. Ο Παπανδρέου κερδίζει άνετα τις εκλογές με το σύνθημα "λεφτά υπάρχουν" και το σχέδιο μπαίνει σε εφαρμογή.

Μόνο που όλα γίνονται με χοντροκομμένο τρόπο και, σχεδόν, απροκάλυπτα. Ο Παπανδρέου δεν εξακοντίζει αμέσως το "Τούβλο" του, προσπαθώντας να πείσει για τις ειλικρινείς προθέσεις του. Όμως, προδίδεται από μερικές καραμπινάτες λεπτομέρειες. Για παράδειγμα, το περίφημο "Τ+3" του χρηματιστηρίου γίνεται ξαφνικά "Τ+10", χαρίζοντας στους κερδοσκόπους ένα ολόκληρο δεκαήμερο για τα παιχνίδια τους, τα οποία στέλνουν τα ελληνικά spreads στο διάστημα (σημ.: για περισσότερα, στο κείμενό μας "Παρθενώνες και τσαντίρια"). Επίσης, ενώ εκείνες τις πρώτες μέρες της πρωθυπουργίας Παπανδρέου τα επιτόκια δανεισμού κυμαίνονται σε ανεκτά επίπεδα, η κυβέρνηση δεν βγαίνει στις αγορές αλλά περιμένει την απογείωση των spreads για να το κάνει.

Τελικά, ο Παπανδρέου βγαίνει στην τηλεόραση και πετάει το "τούβλο" τού ΔΝΤ στα κεφάλια των ανυποψίαστων ελλήνων. Ο "Γκόνι" (όπου Γκόνι, διάβαζε Παπακωνσταντίνου) έχει έτοιμο το σχέδιο: περικοπές μισθών, αύξηση φόρων, αύξηση της τιμής των καυσίμων, διάλυση του κοινωνικού κράτους, τσάκισμα των εργατικών δικαιωμάτων, ξεπούλημα του δημόσιου πλούτου κλπ κλπ. Παράλληλα, η κυβερνητική ομάδα παίζει άψογα τον ρόλο του πιλότου της Χιροσίμας, ζητώντας συγγνώμη και μιλώντας περί "αναγκαίων μέτρων" που παίρνονται "με πόνο καρδιάς" για την "σωτηρία της πατρίδας". Το κακό είναι ότι ο Παπανδρέου δεν είχε δασκαλευτεί σωστά και δεν εξαπέλυσε όλα τα μέτρα με την μία. Προφανώς, δοκιμάστηκε μια άλλη μέθοδος: αντί για ένα μεγάλο σοκ, θα εξαπολύονταν πολλά μικρότερα σε...δόσεις. Επρόκειτο περί λάθους, το οποίο ο Φρήντμαν δεν θα το συγχωρούσε ποτέ.

Το κόλπο δεν λειτούργησε, λοιπόν. Έτσι, ενάμιση χρόνο αργότερα, αποφασίστηκε να δοκιμαστεί ένα άλλο "τούβλο", το οποίο ονομάστηκε "μεσοπρόθεσμο πρόγραμμα" και "εφαρμοστικός νόμος". Όμως, η ευκαιρία για ένα δραστικό σοκ είχε χαθεί ανεπιστρεπτί. Αυτές τις μέρες παίζεται η φάση του παιχνιδιού, η οποία λέγεται "διακομματική συμφωνία". Προφανώς, θα αποτύχει και αυτή η προσπάθεια. Στην Ιστορία, ποτέ οι φάρσες δεν βγαίνουν σε καλό για τους πρωταγωνιστές τους.

ΥΓ: Μια τελευταία φαρσική λεπτομέρεια: αντί για αντίτυπο του "τούβλου", στους έλληνες αρχηγούς του στρατού και στης αστυνομίας δόθηκε...απολυτήριο.

Ανατομία του νεοφιλελευθερισμού - 20. Όταν ο Κέυνς συνάντησε τον Φρήντμαν

Είναι ευρύτατα αποδεκτό ότι η Ιστορία επαναλαμβάνεται, αλλά υπάρχουν και πολλοί που συμφωνούν με την άποψη του Μαρξ ότι η Ιστορία επαναλαμβάνεται ως φάρσα. Ειδικά γι' αυτούς τους τελευταίους, αν αυθεντική "ιστορία" είναι τα όσα έγιναν το 1985 στην Βολιβία, τότε τα όσα συμβαίνουν στην Ελλάδα κατά την τελευταία διετία αποτελούν την "φάρσα". Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή ώστε, αναδιφώντας στην Ιστορία, να ανακαλύψουμε την φάρσα.

Μεταφερόμαστε, λοιπόν, στην Βολιβία τού 1985. Η χώρα πάει σε εκλογή Προέδρου, μετά από μια εικοσαετία αλλεπάλληλων δικτατοριών, με την οικονομία σε τέτοια χάλια ώστε τα τοκοχρεωλύσια που έπρεπε να καταβληθούν ξεπερνούσαν το σύνολο του κρατικού προϋπολογισμού! Στο στραπάτσο αυτό είχαν βάλει το χεράκι τους κι οι ΗΠΑ τού Ρέηγκαν. Με πρόφαση την πάταξη του εμπορίου κοκαΐνης, οι αμερικανοί "στραγγάλιζαν" επί έναν ολόκληρο χρόνο την χώρα, προκαλώντας μείωση των εξαγωγών της πάνω από 50% και εξακοντισμό του πληθωρισμού στο...14.000%.

Αντίπαλοι στις εκλογές ο πρώην δικτάτορας Ούγο Μπάνσερ και ο πρώην εκλεγμένος πρόεδρος Βίκτωρ Πας Εστενσόρο. Ο Μπάνσερ έχει κάθε λόγο να πιστεύει στην τελική επικράτηση και προετοιμάζεται αναθέτοντας τον σχεδιασμό ενός αντιπληθωριστικού οικονομικού προγράμματος στον τριαντάχρονο Τζέφφρυ Σακς. Η μόνη σχέση τού Σακς με την "σχολή του Σικάγου" ήταν ο θαυμασμός του στην πίστη του Φρήντμαν προς τις δυνατότητες της ελεύθερης αγοράς. Κατά τα άλλα, ο Σακς ήταν απόφοιτος του Χάρβαρντ και οπαδός των θεωριών τού Κέυνς.

Ο Σακς έφτασε στην Βολιβία με την σιγουριά ότι ήξερε τον τρόπο να τιθασσεύσει τον πληθωρισμό. Επηρεασμένος από τον Φρήντμαν, πίστευε ότι η χώρα έπασχε από "σοσιαλιστικό ρομαντισμό" και, ως εκ τούτου, έπρεπε να αναπροσαρμοσθεί η βασική αρχή τού κεϋνσιανισμού, σύμφωνα με την οποία "οι χώρες που αντιμετωπίζουν προβλήματα ύφεσης πρέπει να αυξάνουν την δημόσια δαπάνη ώστε να δοθεί ώθηση στην οικονομία". Έτσι, ο Σακς επέλεξε ένα περίεργο -για κεϋνσιανιστή- "μείγμα": επιβολή λιτότητας και αύξηση των τιμών. Μεταξύ άλλων, πρότεινε δεκαπλασιασμό(!) της τιμής των καυσίμων, απελευθέρωση σχεδόν όλων των τιμών και γιγάντιες δημοσιονομικές περικοπές. Είναι σαφές ότι αυτή η φρηντμανικής εμπνεύσεως επιλογή είχε σκοπό την πρόκληση ενός "σοκ" στην κοινωνία. Για να μιλήσουμε μεταφορικά, μπορούμε να πούμε ότι στην Βολιβία του 1985 ο Κέυνς βρέθηκε αντιμέτωπος με τον Φρήντμαν αλλά παραδόθηκε αμαχητί.

Αυτά και άλλα τέτοια ήσαν τα σχέδια που πρότεινε ο Σακς στον Μπάνσερ, αλλά ο τελευταίος λογάριαζε χωρίς τον ξενοδόχο. Και στην περίπτωση αυτή, ξενοδόχος ήταν ο γερουσιαστής Γκονσάλο Σάντσες ντε Λοσάδα, γνωστός ως "Γκόνι". Ο Γκόνι δεν ήταν οικονομολόγος αλλά, ως απόφοιτος του πανεπιστημίου του Σικάγου, είχε επηρεαστεί από την φήμη του Φρήντμαν και της παρέας του. Έτσι, εντυπωσιάστηκε όταν είδε το πρόγραμμα του Σακς. Προς τί, όμως, ο χαρακτηρισμός "ξενοδόχος";

Εκείνες οι εκλογές εξελίχθηκαν σε θρίλλερ, με το αποτέλεσμα να μοιάζει σχεδόν ισόπαλο. Ο Μπάνσερ πίστευε ότι είχε νικήσει, αλλά η διαφορά ήταν τόσο μικρή ώστε κλήθηκε το κονγκρέσσο να βγάλει την τελική απόφαση. Ακολούθησαν σκληρές παρασκηνιακές διαπραγματεύσεις ανάμεσα σε κονγκρέσσο, γερουσία και κόμματα, με τον Γκόνι να παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο. Τελικά, το κονγκρέσσο ανακήρυξε νικητή των εκλογών τον Πας. Ποια παιχνίδια παίχτηκαν στο παρασκήνιο δεν έγινε ποτέ γνωστό, αλλά μπορούμε να καταλάβουμε πολλά από μια λεπτομέρεια: τέσσερις ημέρες μετά την ορκωμοσία του, ο Πας διόρισε τον Γκόνι επί κεφαλής μιας μυστικής διακομματικής ομάδας έκτακτης ανάγκης, η οποία είχε αντικείμενο την διάσωση της οικονομίας.

Μιλώντας για "παρασκήνιο" και "διακομματική ομάδα έκτακτης ανάγκης", αρχίζουν σιγά-σιγά να διαφαίνονται οι φαρσικές αναφορές στην σημερινή ελληνική πραγματικότητα. Στο επόμενο θα δούμε πολύ περισσότερες τέτοιες αναφορές.

"Περιμένουν"..."Του Πολυτεχνείου"

Τον συναντήσαμε πρόσφατα, μέσα από την κατοχική περιπέτεια "Δέκα ατέλειωτες ώρες". Το 1973, ο Δημήτρης Ραβάνης-Ρεντής συμμετείχε στην εξέγερση του Πολυτεχνείου. Εκείνες τις δύσκολες μέρες, έγραψε 16 ποιήματα, τα οποία απετέλεσαν μια συλλογή με τίτλο "Ρεπορτάζ για ένα ζεστό Νοέμβρη". Η συλλογή αντιγράφτηκε αμέσως σε καμμιά δεκαριά χειρόγραφα, τα οποία κυκλοφόρησαν από χέρι σε χέρι. Μόλις έπεσε η χούντα, το "Ρεπορτάζ για ένα ζεστό Νοέμβρη" εκδόθηκε κανονικά από τον Κέδρο και σύντομα εξαντλήθηκε. Το 1983 επανεκδόθηκε από την "Σύγχρονη Εποχή" και με λίγη προσπάθεια μπορεί κάποιος να βρει ένα αντίτυπο ακόμη και σήμερα. Από αυτή την συλλογή επιλέγω ένα πικρό και συνάμα κυνικό κομμάτι με τίτλο "Περιμένουν":


Οι πολιτικοί περιμένουν εξελίξεις,
οι αδιάλλακτοι περιμένουν
έστω και την επέμβαση του ΝΑΤΟ,
οι ποιητές περιμένουν βραβεία,
οι μαγαζάτορες περιμένουν πελάτες,
οι γιωταχίδες περιμένουν το Σαββατοκύριακο.

Οι φοιτητές περιμένουν συμπαράσταση.



Λίγο μετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, ο Νίκος Σαραντάκος έγραψε ένα σπαρακτικό ποίημα που μοιάζει με διήγημα. Εκείνες τις δύσκολες μέρες που επικρατούσε ο φόβος, επέλεξε να υπογράψει με το ψευδώνυμο Άχθος Αρούρης(*), το οποίο χρησιμοποιούσε στα ποιήματα που έγραφε προπολεμικά. Το ποίημα έμεινε αδημοσίευτο και βρέθηκε στο συρτάρι του ποιητή μετά τον θάνατό του το 1977. Έχει τον απλό τίτλο "Του Πολυτεχνείου":

Φουκαραδάκι ο δύστυχος, είχε τελειώσει
νυχτερινό γυμνάσιο. Για σπουδές
ελπίδα δεν τ' απόμενε ούτε τόση
Δε βάφονται τ' αυγά με τις πορδές!

Δούλευε εφαρμοστής. Δουλειά του πάγκου,
θέλει σίγουρο χέρι και μυαλό ξουράφι.
Κι ήταν ο πιο ξυπνός στου Μαστροβάγγου
—Δω μέσα ρε παιδιά, πηγαίνω στράφι!

— Ε! όχι δα ρε Μπάμπη, εδώ μαστόροι
πολύ παλιοί σου βγάζουν το καπέλο.
Τι παραπάνω θά 'θελες αγόρι;
— Θά 'θελα να σπουδάσω, μα όσο κι αν θέλω...

Πολυτεχνείο το λεν, δεν είν' αστεία,
αν βρίσκονταν παράδες κι αν... και αν...
για φροντιστήρια, δίδακτρα, βιβλία...
(κι ας λεν πως είναι η παιδεία «Δωρεάν»)

Εν τέλει τα κατάφερε και μπήκε
μέσ' στη σχολή που επόθει, μιαν εσπέρα
στα μέσα του Νοέμβρη. Και μια σφαίρα
στα φλογισμένα στήθη τον ευρήκε.



(*) "Άχθος Αρούρης": Ομηρική έκφραση, η οποία σημαίνει κατά λέξη "βάρος της εύφορης γης". Μεταφορικά δηλώνει τον άχρηστο άνθρωπο, το χαμένο κορμί, αυτόν που η ύπαρξή του αποτελεί απλώς περιττό βάρος πάνω στην γη.

Ανατομία του νεοφιλελευθερισμού - 19. Ο θατσερισμός

Τα Φώκλαντ (ή Μαλβίνες, κατά τους αργεντινούς) είναι μια άνευ σημασιας συστάδα νησιών στην μέση του ωκεανού, την ύπαρξη των οποίων η Θάτσερ σιχαινόταν: τό κόστος διατήρησης αυτής της αποικίας ήταν μεγάλο και τα ωφέλη ανύπαρκτα. Έτσι, η βρεττανή πρωθυπουργός αποφάσισε τεράστιες περικοπές των κονδυλίων για τα Φώκλαντ και παροπλισμό όλων σχεδόν των πλοίων που τα προστάτευαν.

Στην Αργεντινή, η χούντα του στρατηγού Γκαλτιέρι αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα από το αυξανόμενο χρέος, την διογκούμενη διαφθορά και την εντεινόμενη διαμαρτυρία για τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Θεωρώντας, λοιπόν, ότι η στάση τής Θάτσερ υπέκρυπτε την διάθεση των βρεττανών να εγκαταλείψουν τα Φώκλαντ, αποφάσισαν να στρέψουν την προσοχή του κόσμου σε ένα θέμα εθνικής σημασίας, καταλαμβάνοντας στρατιωτικά τα νησιά. Στις 2 Απριλίου 1982 ο στρατός της Αργεντινής αποβιβάστηκε στα νησιά και τα κατέλαβε διά περιπάτου.

Ας ανοίξουμε εδώ δυο παρενθέσεις. Παρένθεση πρώτη: η στάση της Θάτσερ απέναντι στα Φώκλαντ εκτιμήθηκε από πολλούς αναλυτές ως πρόκληση προς την Αργεντινή για εισβολή. Παρένθεση δεύτερη: η μηδαμινή σημασία των Φώκλαντ έκανε τον Χόρχε Λουίς Μπόρχες να περιγράψει την αργεντινοβρεττανική κόντρα ως "καυγά δυο φαλακρών για μια χτένα". Κλείνουν οι παρενθέσεις.

Ο Γκαλτιέρι έδωσε στην πολιτικά ημιθανή Θάτσερ την ευκαιρία να ξαναζωντανέψει. Με ιμπεριαλιστικές εθνικιστικές κορώνες, η "σιδηρά κυρία" κατάφερε να εξαφανίσει το εργατικής εμπνεύσεως σύνθημα "διώξτε την σκύλα" και να κάνει της μόδας τα μπλουζάκια που έγραφαν "άντε γαμήσου χούντα". Γράφοντας στα παλιά της τα παπούτσια τον ΟΗΕ (κάτι που έκαναν κι ο Μπους με τον Μπλαιρ αργότερα, στο Ιράκ) και αποφεύγοντας κάθε προσπάθεια για διπλωματική λύση, οργάνωσε την επιχείρηση ανακατάληψης των Φώκλαντ. Η τεράστια πολεμική μηχανή των βρεττανών συνέτριψε την αντίσταση των αργεντινών σε λίγες εβδομάδες και η δημοτικότητα της Θάτσερ σκαρφάλωσε από το 25% στο 59%.

Σε προηγούμενο σημείωμα είδαμε την ρήση του Φρήντμαν "μόνο μια κρίση -πραγματική ή εκλαμβανόμενη ως πραγματική- παράγει πραγματική αλλαγή", η οποία ορίζει το σημείο εκκίνησης μιας "θεραπείας-σοκ". Με τον πόλεμο στα Φώκλαντ, η Θάτσερ είχε δημιουργήσει μια κρίση, έστω κι αν για πολλούς αυτή η κρίση ήταν τεχνητή. Ισχυροποιημένη από αυτή την κρίση, λοιπόν, η βρεττανή πρωθυπουργός θεώρησε ότι είχε φτάσει η κατάλληλη ώρα για την φρηντμανικής εμπνεύσεως αντεπανάστασή της.

Οι απεργούντες ανθρακωρύχοι, με το πανίσχυρο σωματείο τους, απετέλεσαν τον πρώτο στόχο τής Θάτσερ, η οποία δεν δίστασε να κάνει την εξής διάσημη δήλωση: "Έπρεπε να πολεμήσουμε τον εξωτερικό εχθρό στα Φώκλαντ και τώρα πρέπει να πολεμήσουμε τον εσωτερικό εχθρό, ο οποίος είναι πολύ πιο δύσκολος αντίπαλος αλλά εξ ίσου επικίνδυνος για την ελευθερία". Καταγράφοντας τους εργάτες ως "εσωτερικό εχθρό, λίαν επικίνδυνο", η Θάτσερ εξαπέλυσε όση κρατική βία διέθετε κατά των απεργών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα απετέλεσαν οι 8.000 οπλισμένοι αστυνομικοί, οι οποίοι εφόρμησαν σε εργάτες που διαδήλωναν έξω από ένα εργοστάσιο, αφήνοντας πίσω τους 700 τραυματίες.

Για να πατάξει τους εργάτες, το κράτος προσέλαβε 3.000 έκτακτους αστυνομικούς και προώθησε πράκτορές του στα συμβούλια των συνδικάτων. Ο υπουργός οικονομικών Νάιτζελ Λώσον ισχυρίστηκε αργότερα ότι η απειλή από τις εργατικές διεκδικήσεις ήταν ίδια με την απειλή του Χίτλερ και έπρεπε να αντιμετωπιστεί ανάλογα! Τελικά, μετά από αγώνα που κράτησε σχεδόν ενάμιση χρόνο, η Θάτσερ λύγισε την αντίσταση των εξουθενωμένων ανθρακωρύχων. Το μήνυμα της εξουσίας προς τα συνδικάτα ήταν σαφές: αφού νικήσαμε το πιο ισχυρό σωματείο της χώρας, δεν έχετε καμμία ελπίδα.

Με την εργατική τάξη και τα λαϊκά στρώματα σε κατάσταση σοκ πια, η Θάτσερ όρμησε ασυγκράτητη. Υλοποιώντας την παραίνεση Φρήντμαν ("ό,τι έχεις να κάνεις, κάνε το γρήγορα"), μέσα σε έναν χρόνο ξεπούλησε όλα τα φιλέτα της βρεττανικής οικονομίας σε τηλεπικοινωνίες (British Telecom), φυσικό αέριο (British Gas), αεροπορικές εταιρείες (British Airways), αεροδρόμια (British Airport Authority), βιομηχανία μετάλλων (British Steel) κλπ, ενώ ξεφορτώθηκε και όλες τις μετοχές τής "BP", τις οποίες κατείχε το κράτος.

Λέγαμε χτες ότι οι βρεττανοί ονόμασαν την επιχείρηση ανακατάληψης των Φώκλαντ "Επιχείρηση Εταιρεία (Operation Corporate)". Όχι τυχαία, όπως απεδείχθη. Από αυτή την "επιχείρηση" γεννήθηκε στην Βρεττανία η "εταιρική" (κορπορατική) νεοφιλελεύθερη αντεπανάσταση, η οποία ονομάστηκε "θατσερισμός". Η Θάτσερ δημιούργησε μια κρίση για να χτυπήσει τα εργατικά δικαιώματα και το κοινωνικό σοκ από τον πόλεμο οδήγησε σε ένα πολλαπλάσιας έντασης σοκ από το τσάκισμα των εργατών. Υπό την επήρρεια αυτών των σοκ, η Θάτσερ μείωσε το κοινωνικό κράτος, σμπαράλιασε τα εργασιακά δικαιώματα και πραγματοποίησε τις πρώτες μαζικές ιδιωτικοποιήσεις δημοσίου πλούτου σε μια δημοκρατία δυτικού τύπου. Επί πλέον, σύμφωνα με τους δυτικούς αναλυτές, η "σιδηρά κυρία" απέδειξε με την πολιτική της ότι η "θεραπεία-σοκ" του Φρήντμαν μπορεί να βρει πρόσφορο έδαφος και σε μια δυτική δημοκρατία, αρκεί να δημιουργούνται οι κατάλληλες προς τούτο κρίσεις.

Μάλλον θα πρέπει να αντιστρέψουμε τις σχέσεις στην παραπάνω πρόταση για να αποτυπώσουμε την αλήθεια: όταν η δημοκρατία (δυτική ή άλλου προσανατολισμού) παύει να είναι δημοκρατία, τότε βρίσκει πρόσφορο έδαφος όχι μόνο ο φρηντμανισμός αλλά και κάθε άλλη καπιταλιστικής προελεύσεως θεωρία. Αλλά γι' αυτά θα πούμε περισσότερα στην συνέχεια του αφιερώματος.

Ανατομία του νεοφιλελευθερισμού - 18. Απογοήτευση από Νίξον και Θάτσερ

Όταν, το 1969, ο Ρίτσαρντ Νίξον εξελέγη πρόεδρος των ΗΠΑ, ο Φρήντμαν πανηγύρισε. Πίστευε ότι έφτανε η ώρα να δει την θεωρία του να εφαρμόζεται στην ίδια του την χώρα. Οι δυο άντρες συναντιόντουσαν συχνά στον Λευκό Οίκο κι ο Φρήντμαν κατάφερε να προωθήσει πολλά δικά του παιδιά στην κυβέρνηση, όπως τον καθηγητή του Σικάγου Τζωρτζ Σουλτς και τον 37χρονο θαυμαστή του φρηντμανισμού Ντόναλντ Ράμσφελντ.

Όμως, ο Φρήντμαν έμελλε να απογοητευτεί σύντομα. Το 1971, η οικονομία των ΗΠΑ βρέθηκε σε κρίση, με την ανεργία να εκτινάσσεται στα ύψη και τον πληθωρισμό να αυξάνεται ανεξέλεγκτα. Ο Νίξον, ο οποίος επεδίωκε την επανεκλογή του, κατάλαβε ότι θα καταψηφιζόταν από τους οργισμένους πολίτες αν  υλοποιούσε τις συμβουλές του Φρήντμαν και αποφάσισε να απαλλαγεί από την θηλιά του Σικάγου. Στις 15 Αυγούστου αποδέσμευσε το δολλάριο από τον "κανόνα του χρυσού" (βάζοντας ταφόπλακα στο Μπρέτον Γουντς) και, παράλληλα, επέβαλε πλαφόν στα ενοίκια και στις τιμές βασικών αγαθών. Ο Φρήντμαν έβγαλε φλύκταινες, μιας και γι' αυτόν η διατίμηση συνιστούσε τον σαβαρώτερο καρκίνο οποιουδήποτε οικονομικού συστήματος.

Το χειρότερο για τον Φρήντμαν ήταν ότι αυτά τα μέτρα υλοποιούνταν από τα δικά του παιδιά. Π.χ., ο Ράμσφελντ ήταν επί κεφαλής της επιτροπής τιμών και μισθών. Ο εξοργισμένος Φρήντμαν τηλεφώνησε στον Ράμσφελντ για απαιτήσει την διακοπή των διατιμήσεων. Εκείνος, απάντησε μουδιασμένα ότι το σύστημα δείχνει να λειτουργεί, αφού ο πληθωρισμός μειωνόταν και η οικονομία έβγαινε από την ύφεση. "Τόσο το χειρότερο", ούρλιαξε ο Φρήντμαν, " οι άνθρωποι θα νομίζουν ότι αυτά που κάνετε είναι σωστά, θα πάρουν λάθος μάθημα".

Βέβαια, το "λάθος μάθημα" δεν έβλαψε καθόλου τον Νίξον, ο οποίος επανεξελέγη με 60%. Και σαν να μην έφτανε αυτό, ο Νίξον απομακρύνθηκε ακόμη περισσότερο από τον φρηντμανισμό κατά την δεύτερη θητεία του, προωθώντας αυστηρότερους κανόνες ασφαλείας στις βιομηχανίες και αυστηρότερα μέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος. Η ταφόπλακα στις σχέσεις των δυο ανδρών ήρθε με την περίφημη δήλωση Νίξον: "είμαστε όλοι κεϋνσιανιστές". Ο Φρήντμαν δεν θα μπορούσε ποτέ να συγχωρήσει τέτοια προδοσία. "Πρόκειται για τον πιο σοσιαλιστή πρόεδρο των ΗΠΑ", δήλωσε με αηδία για τον Νίξον, βλέποντας απογοητευμένος ότι οι θεωρίες του εφαρμόζονταν μόνο από σκληρά δικτατορικά καθεστώτα.

Από την απογοήτευση αυτή θα τον έβγαζε ο Φρήντριχ Χάγιεκ. Ο Χάγιεκ, προσωπικός φίλος της Θάτσερ, έστειλε μια επιστολή στην νεοεκλεγμένη πρωθυπουργό της Αγγλίας, συνιστώντας της να πάρει μαθήματα από την Χιλή και να αναμορφώσει ανάλογα την βρεττανική οικονομία. Μάλιστα, φρόντισε να φέρει σε επαφή την φίλη του με τον Πινοτσέτ, γεγονός που δημιούργησε μια βαθειά φιλία ανάμεσα στην Θάτσερ και τον χιλιανό δικτάτορα (σημ.: είναι γνωστό ότι η Θάτσερ δεν δίσταζε να επισκέπτεται τον Πινοτσέτ, όταν εκείνος βρισκόταν σε κατ' οίκον περιορισμό στην Αγγλία, κατηγορούμενος για βασανιστήρια, τρομοκρατία και γενοκτονία). Έτσι, τελικά η Θάτσερ γνωρίστηκε και με τον Φρήντμαν, ο οποίος σύντομα αναδείχτηκε σε πνευματικό της καθοδηγητή. Η πιθανότητα εξαγωγής τής θεωρίας του στην δυτική Ευρώπη ενθουσίασε τον καθηγητή του Σικάγου.

Η Θάτσερ, όμως, ήταν προβληματισμένη. Σε μια περίοδο κατά την οποία βούλιαζε στις δημοσκοπήσεις (η δημοτικότητά της είχε βυθιστεί στο 25%, το χαμηλότερο ποσοστό που έχει καταγράψει ποτέ βρεττανός πρωθυπουργός, χαμηλότερο ακόμη κι από το χειρότερο ποσοστό που κατέγραψε ποτέ ο Τζωρτζ Μπους τζούνιορ!), ήταν φανερό ότι το αντιδημοφιλές πρόγραμμα τού Φρήντμαν θα την αποτελείωνε πολιτικά. "Θα συμφωνήσετε μαζί μου", έγραφε στον μέντορά της η πρωθυπουργός, "ότι στην Βρεττανία, όπου υπάρχουν δημοκρατικοί θεσμοί, μερικά από τα μέτρα που υιοθετήθηκαν στην Χιλή θα ήταν εντελώς απαράδεκτα". Ο Φρήντμαν αισθάνθηκε άλλο ένα ηχηρό χαστούκι: άλλη μια δημοκρατία απέρριπτε την θεωρία του.

Πάντως, η Θάτσερ αποφάσισε να κάνει μια "φρηντμανική" δοκιμή, επιχειρώντας να αναστρέψει το δυσμενές γι' αυτήν πολιτικό κλίμα. Η δοκιμή αφορούσε τις εργατικές κατοικίες, ένας θεσμός στον οποίο η Θάτσερ ήταν ριζικά αντίθετη. Γνωρίζοντας, λοιπόν, ότι η συντριπτική πλειονότητα όσων έμεναν σε τέτοια σπίτια δεν ψήφιζαν το κόμμα της, σκέφτηκε να τους εντάξει στους νόμους της αγοράς, δίνοντάς τους την ψευδαίσθηση ότι έτσι ξέφευγαν από την εργατική τάξη. Διπλασίασε, λοιπόν, τα ενοίκια αλλά ταυτόχρονα έδωσε την δυνατότητα σε όσους ήθελαν -και μπορούσαν- να αγοράσουν το σπίτι όπου έμεναν σε πολύ μειωμένη τιμή. Βέβαια, έτσι αυξήθηκαν κατακόρυφα οι άστεγοι και εξοργίστηκαν οι ενοικιαστές αλλά το κακό ήταν μικρό, αφού αυτοί δεν ήσαν ψηφοφόροι της έτσι κι αλλοιώς. Σημασία είχε ότι τουλάχιστον οι μισοί από τους νέους ιδιοκτήτες άλλαξαν προτιμήσεις υπέρ των Τόρρυδων.

Παρ' όλα αυτά, οι ελπίδες της Θάτσερ για επανεκλογή παρέμεναν ελάχιστες. Η πεποίθηση ότι ο φρηντμανισμός δεν μπορεί να επιβιώσει σε ένα δημοκρατικό σύστημα επιβεβαιωνόταν. Μάλιστα, η Γουώλ Στρητ ανησυχούσε έντονα καθώς έβλεπε τα φιλικά προς αυτήν αυταρχικά καθεστώτα να καταρρέουν: Βολιβία, Περού, Ισημερινός, Νικαράγουα, Ιράν κλπ. Βρισκόμαστε στο 1982 και η νεοφιλελεύθερη "αντεπανάσταση" του καπιταλισμού έδειχνε να ξεφουσκώνει, πριν καν περάσουν δέκα χρόνια από το ξέσπασμά της. Και το όνειρο της "εξαγωγής" της στην Ευρώπη έδειχνε να μένει ανεκπλήρωτο.

Εκείνη ακριβώς την στιγμή, ήρθε να δώσει το "φιλί της ζωής" στον φρηντμανισμό ένας περίεργος πόλεμος, ίσως ο πιο περίεργος πόλεμος του 20ου αιώνα. Οι βρεττανοί τον ονόμασαν "Επιχείρηση Εταιρεία"(!!) αλλά στην ιστορία έμεινε ως "πόλεμος των Φώκλαντ".

Ανατομία του νεοφιλελευθερισμού - 17. Καπιταλισμός και δικτατορίες

Τα όσα εξετάσαμε αναλυτικά σε προηγούμενα σημειώματα δεν απετέλεσαν θλιβερή αποκλειστικότητα της Χιλής. Ο Φρήντμαν φρόντισε να υποστηρίξει με την ίδια θέρμη και με την αυτοπρόσωπη παρουσία του και το βάναυσο στρατοκρατικό καθεστώς της Βραζιλίας, το οποίο επίσης προωθούσε την νεοφιλελεύθερη ολοκλήρωση. Το ίδιο έγινε και το 1974 στην Ουρουγουάη, όπου η επιβληθείσα από την προηγούμενη χρονιά χούντα υιοθέτησε τις θεωρίες των "παιδιών του Σικάγου". Μόνο που, επειδή οι ουρουγουανοί απόφοιτοι του Σικάγου δεν ήσαν αρκετοί, η χούντα έκανε εισαγωγή στελεχών από τις ΗΠΑ, την Χιλή και την Βραζιλία. Τέλος, το πιο γνωστό -εκτός Χιλής- φρηντμανικό πείραμα έλαβε χώρα στην Αργεντινή το 1976, όταν η Ιζαμπέλ Περόν ανατράπηκε από τους στρατιωτικούς.

Όλες οι λατινοαμερικανικές χούντες είχαν την ίδια φιλοδοξία: να "καθαρίσουν" την περιοχή από τους μαρξιστές και να στερεώσουν τον καπιταλισμό. Η δικαιολογία για τις βρόμικες τακτικές που ακολουθούσαν ήταν στερεότυπη: όταν οι εχθροί είναι τέρατα, δεν μπορείς να τους φέρεσαι με το γάντι. Θεωρούσαν δε ότι όσο περισσότερο απλώνεται ο καπιταλισμός τόσο περισσότερο απομακρύνεται ο κίνδυνος του κομμουνισμού.

Η CIA είχε φροντίσει να παρουσιάσει τον Αλλιέντε ως δολοπλόκο, ο οποίος σκόπευε να υποδουλώσει τους χιλιανούς με μια δικτατορία σοβιετικού τύπου. Στην Αργεντινή και την Ουρουγουάη, οι αριστεροί αντάρτες Μοντονέρος και Τουπαμάρος παρουσιάζονταν τόσο ακραίες και επικίνδυνες ώστε η δημοκρατία ώφειλε να αυτοανασταλεί και οι στρατιωτικοί ήσαν υποχρεωμένοι να επέμβουν για να σώσουν τις χώρες τους από το κομμουνιστικό τέρας.

Φυσικά, όλα αυτά ήσαν απλώς προφάσεις. Ο Αλλιέντε δεν είχε καμμιά σχέση με σοβιετικού τύπου πολιτικές, οι Τουπαμάρος ήσαν σχεδόν διαλυμένοι όταν επιβλήθηκε η χούντα και οι Μοντονέρος διαλύθηκαν μέσα σε έξι μήνες χουντικής διακυβέρνησης. Όμως, τόσο οι χούντες όσο και η CIA, είχαν συμφέρον να διογκώνουν τον κίνδυνο που τάχα προερχόταν από όλους αυτούς, ώστε να υπάρχει μια καλή δικαιολογία για την εφαρμογή βίαιων πολιτικών, τόσο απαραίτητων για την "θεραπεία-σοκ" του Φρήντμαν.

Σήμερα πλέον, που τα απόρρητα αρχεία έχουν ανοίξει και η ιστορία έχει γραφτεί, η αλήθεια είναι σαφής και τα συμπεράσματα καταλυτικά. Το στέριωμα του καπιταλισμού είχε ανάγκη μιας παραπέρα δεξιάς στροφής, σύμφωνα με το ευαγγέλιο του Φρήντμαν. Προαπαιτούμενο αυτής της στροφής ήταν η ακύρωση κάθε δημοκρατικής κατάκτησης και η φίμωση κάθε φωνής με μαρξιστική χροιά. Δηλαδή, η "θεραπεία-σοκ", την οποία χρειαζόταν ο καπιταλισμός, είχε ανάγκη ένα βίαιο περιβάλλον για να καρπίσει. Δεν είναι τυχαίος ο τεράστιος αριθμός καλλιτεχνών, φιλοσόφων, οικονομολόγων και ακτιβιστών οι οποίοι απετέλεσαν θύματα όλων των στρατοκρατικών καθεστώτων. Θύματα, στα οποία αποδιδόταν με περισσή άνεση ο χαρακτηρισμός "τρομοκράτες", έτσι ώστε η επέλαση του κεφαλαίου να μπορεί να παρουσιαστεί ως αναγκαία στον "πόλεμο κατά της τρομοκρατίας" εκείνης της εποχής.

"Μυγαλή, η δηλητηριώδης αράχνη"

Με την ευκαιρία της νέας ταινίας τού Πέδρο Αλμοδόβαρ "Το δέρμα που κατοικώ", η οποία βγήκε ήδη στους κινηματογράφους, σκέφτηκα να ρίξουμε μια ματιά στο βιβλίο το οποίο ενέπνευσε τον ισπανό κινηματογραφιστή, κάνοντας ταυτόχρονα την γνωριμία μας με έναν από τους σημαντικούς γάλλους λογοτέχνες. Πρόκειται για το μυθιστόρημα "Μυγαλή, η δηλητηριώδης αράχνη", του πρόωρα χαμένου Τιερρύ Ζονκέ (1954-2009).

Κατ' αρχήν, δυο λόγια για τον...τίτλο του βιβλίου. Μέχρι που έπεσε στα χέρια μου το μυθιστόρημα τού Ζονκέ, η μόνη μυγαλή που ήξερα ήταν το ενδημικό μικρόσωμο θηλαστικό της Κρήτης, το οποίο μοιάζει πολύ με ποντίκι σε μέγεθος γάτας (μυς + γαλή) και τρέφεται με έντομα. Τότε έμαθα ότι έτσι ονομάζεται και ένα είδος εξαιρετικά δηλητηριώδους μεγάλης αράχνης, της γνωστής μας ταραντούλας.

Το "Μυγαλή, η δηλητηριώδης αράχνη" είναι ένα μυθιστόρημα νουάρ. Πιο νουάρ δεν γίνεται. Η συμπυκνωμένη γραφή του Ζονκέ δημιουργεί ένα σκοτεινό φόντο, όπου κινούνται ακόμη πιο σκοτεινοί χαρακτήρες. Ένας καταζητούμενος κακοποιός, ένας διάσημος γιατρός και ένα τρίτο άτομο απροσδιόριστου φύλου (το οποίο φανερώνεται μέσα από έναν μονόλογο σε δεύτερο πρόσωπο) πρωταγωνιστούν σε τρεις φαινομενικά ανεξάρτητες ιστορίες. Μόνο που σιγά-σιγά αυτές οι ανεξάρτητες ιστορίες αρχίζουν να μπλέκονται σφιχτά μεταξύ τους με τον περίτεχνο τρόπο που η αράχνη πλέκει τον ιστό της.

Δεν έχω δει την ταινία αλλά θα στοιχημάτιζα ότι είναι αδύνατον να αποδώσει την πολυεπίπεδη ανάγνωση στην οποία μας βυθίζει ο Ζονκέ. Σε πρώτο επίπεδο, όπως μας πληροφορεί και το εξώφυλλο του βιβλίου, έχουμε ένα "αστυνομικό μυθιστόρημα", αλλά παραμένει το ερώτημα που είχαμε διατυπώσει όταν παρουσιάζαμε το "Σ' ουρανό και γη" του Μπελλεττό: τι στο καλό αστυνομικό μυθιστόρημα είναι αυτό αφού δεν "παίζει" αστυνομικός ούτε για δείγμα; Σε δεύτερο επίπεδο, έχουμε μια ακραία ερωτική ιστορία με άφθονες σαδομαζοχιστικές αναφορές, η οποία θα μπορούσε να γίνει ταινία από δημιουργούς όπως ο Παζολίνι. Σε τρίτο επίπεδο, αναγνωρίζουμε αναφορές στον μύθο του Πυγμαλίωνα, μόνο που εδώ ο δημιουργός δεν πειραματίζεται με κάποιο άγαλμα αλλά προσπαθεί να αναπλάσει πλήρως ένα ζωντανό κορμί. Ο "υποψιασμένος" αναγνώστης μπορεί να ανακαλύψει, σε τέταρτο επίπεδο, μια διαυγή μεταφορά του τρόπου με τον οποίο ο σημερινός άνθρωπος παγιδεύεται στον ιστό μιας κοινωνίας όπου άλλοι επέλεξαν για να ζήσει. Και κάπου προς το τέλος της ιστορίας, κάποιοι άλλοι αναγνώστες ενδέχεται να θυμηθούν ακόμη και το "σύνδρομο της Στοκχόλμης"...

Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης

Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι το "Μυγαλή, η δηλητηριώδης αράχνη" είναι ένα εξαιρετικό βιβλίο, γραμμένο από έναν μαέστρο της πέννας, ο οποίος χρειάζεται λιγώτερες από 130 σελίδες για να χωρέσει όλα όσα προαναφέραμε συν ένα απρόσμενο φινάλε. Αυτό το μικρό αριστούργημα κυκλοφορεί από τον "Καστανιώτη" και κοστίζει σκάρτα 11 ευρώ. Λίγο παραπάνω από όσο κοστίζουν δυο κυριακάτικες χαζοφυλλάδες...

Και τώρα, λίγη γκρίνια. Το βιβλίο πρωτοκυκλοφόρησε από τον "Καστανιώτη" το 2001, εξαντλήθηκε και ξανακυκλοφόρησε πρόσφατα, προφανώς λόγω της ταινίας. Δυστυχώς, ο εκδοτικός οίκος αντικατέστησε το θαυμάσιο εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης με την αφίσσα της ταινίας του Αλμοδόβαρ. Έτσι, ο αναγνώστης είναι υποχρεωμένος να βλέπει τα μάτια του Αντόνιο Μπαντέρας και της Έλενας Ανάγια καρφωμένα πάνω του. Ακόμη και ο τίτλος του βιβλίου είναι γραμμένος με την γραμματοσειρά η οποία χρησιμοποιείται για την αναγραφή του τίτλου της ταινίας στην αφίσσα. Τέλος, αναρωτιέμαι γιατί ένα βιβλίο, το οποίο κυκλοφόρησε σε όλον τον κόσμο είτε ως σκέτο "Μυγαλή" είτε ως σκέτο "Ταραντούλα", έπρεπε να προσθέσει στον ελληνικό του τίτλο την διευκρίνηση περί "δηλητηριώδους αράχνης".

Χωρίς αυτή η γκρίνια να μειώνει την αξία του βιβλίου, το ερώτημα παραμένει: γιατί ένας τόσο μεγάλος εκδοτικός οίκος δείχνει τόση έλλειψη σεβασμού προς τους αναγνώστες;

Ανατομία του νεοφιλελευθερισμού - 16. Τα συντρίμμια της λαίλαπας

Όντως, η "θεραπεία-σοκ" του Φρήντμαν αποδείχτηκε θαυματουργή αλλά...από την ανάποδη. Η οικονομία έπεσε σε απίθανη ύφεση 15% και η ανεργία εξακοντίστηκε -από το 3% επί Αλλιέντε- στο 20% μέσα σε έναν μόνο χρόνο! Κι ενώ τα χρόνια περνούσαν, τίποτε δεν βελτιωνόταν. Το 1976, ο Φρήντμαν απεκάλεσε "ανόητο" έναν δημοσιογράφο των "New York Times", ο οποίος τόλμησε να αναρωτηθεί μήπως το κόστος των νεοφιλελεύθερων τακτικών ήταν υπερβολικό. Η μόνη του ανησυχία, σύμφωνα με συνέντευξή του στο "Business Week", ήταν "αν θα επιμείνουν για όσο χρόνο και όσο σκληρά απαιτείται".

Ο Πινοτσέτ είχε υποσχεθεί πλήρη εφαρμογή του φρηντμανικού σχεδίου και απεδείχθη συνεπής. Μείωσε τόσο πολύ τους μισθούς, ώστε τα 3/4 του "επαρκούς μισθού διαβίωσης" ξοδεύονταν μόνο για αγορά ψωμιού. Το γάλα έγινε απλησίαστο και οι αστικές συγκοινωνίες έμειναν δίχως επιβάτες. Η δημόσια εκπαίδευση καταργήθηκε και αντικαταστάθηκε από κουπόνια φοίτησης σε ιδιωτικά εκπαιδευτήρια (σημ.: όπως είδαμε στο πρώτο κείμενο αυτής της σειράς, ο αμετανόητος Φρήντμαν πρότεινε ακριβώς το ίδιο σύστημα εκπαίδευσης στην κατεστραμμένη Νέα Ορλεάνη, 30 χρόνια αργότερα). Ακόμη, αν η ιδιωτικοποίηση των παιδικών σταθμών ακούγεται αναμενόμενη, φαντάζει θεοπάλαβη η ιδιωτικοποίηση των...νεκροταφείων! Φυσικά, ιδιωτικοποιήθηκε πλήρως και το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης (σημ.: το ίδιο έκανε και στις ΗΠΑ ο Τζωρτζ Μπους τζούνιορ, επίσης τριάντα χρόνια αργότερα, υπό τις παραινέσεις του Φρήντμαν).

Τον Νοέμβριο του 2006 πέθανε ο Φρήντμαν και έναν μήνα μετά τον ακολούθησε ο Πινοτσέτ. Τους "λιβανωτούς" προς τον Φρήντμαν (σαν εκείνον του Ανδριανόπουλου, που είδαμε στο πρώτο κείμενο της σειράς), διαδέχτηκαν οι "λιβανωτοί" τού καπιταλιστικού τύπου προς τον Πινοτσέτ. "Έγκυρες" εφημερίδες, σαν τους "New York Times" και την "Washington Post", εκθείασαν τα επιτεύγματα του δικτάτορα και την συνεισφορά του στο "οικονομικό θαύμα" της Χιλής. Μόνο που όλοι αυτοί οι "λιβανωτοί' σηκώνουν πολλή κουβέντα. Πάρα πολλή, μάλιστα.

Πρώτα-πρώτα, η οικονομική μεγέθυνση της Χιλής άρχισε 15 ολόκληρα χρόνια μετά το πραξικόπημα του 1973. Κι αυτό συνέβη επειδή ο Πινοτσέτ αποφάσισε το 1983 να στείλει στον διάολο τα "παιδιά του Σικάγου", μιας και το μόνο που κατάφερε η περίφημη "θεραπεία-σοκ" του Φρήντμαν ήταν να οδηγήσει την χιλιανή οικονομία σε πλήρη κατάρρευση το 1982: ο πληθωρισμός σκαρφάλωσε σε δυσθεώρητα ύψη, η ανεργία ξεπέρασε το 30% και το δημόσιο χρέος ξέφυγε από κάθε έλεγχο. Ο κύριος λόγος γι' αυτό το τελευταίο ήταν το γεγονός ότι οι διεθνείς κερδοσκόποι (τύπου Enron) "αγόρασαν" τον ιδιωτικοποιούμενο εθνικό πλούτο με...δανεικά κι αγύριστα, τα οποία χρέωσαν το δημόσιο ταμείο με το τεράστιο -για την εποχή- χρέος των 14 δισεκατομμυρίων δολλαρίων. Μπροστά στην καταστροφή, ο Πινοτσέτ ξήλωσε όλα τα "παιδιά του Σικάγου" από τις θέσεις τους και ξαναεθνικοποίησε όλες τις επιχειρήσεις που ήσαν κρατικές επί Αλλιέντε. Χρειάστηκαν 5 ολόκληρα χρόνια για να συνέλθει η Χιλή από τα συντρίμμια που είχε αφήσει πίσω της η φρηντμανική λαίλαπα και, σίγουρα, οι βαθειές πληγές δεν γιατρεύτηκαν πλήρως ποτέ.

Τελικά, ποιο ήταν το "οικονομικό θαύμα" για το οποίο εξυμνήθηκαν ο Φρήντμαν και ο Πινοτσέτ; Ουσιαστικά, επρόκειτο για εξέλιξη ενός "κορπορατισμού": ένα βάναυσο καθεστώς συμμάχησε με τα μεγάλα μονοπώλια, προκειμένου να συντρίψουν τον εργαζόμενο λαό και να μοιραστούν εις βάρος εκείνου τον εθνικό πλούτο της Χιλής. Τα αποτελέσματα αυτής της συμμαχίας ήσαν καταλυτικά: το 1990, ενώ η χιλιανή οικονομία είχε ήδη μπει σε ρυθμούς ανάπτυξης, το 45% του πληθυσμού ήταν βυθισμένο κάτω από τα όρια της φτώχειας και η περιουσία του πλουσιώτερου 10% των χιλιανών είχε αυξηθεί κατά 83%. Ακόμη και σήμερα, η Χιλή παραμένει μια από τις χώρες (116η στις 123) με τις μεγαλύτερες ανισότητες στον κόσμο.


Επιμείναμε στην Χιλή επειδή τα όσα διαδραματίστηκαν εκεί αποτελούν τον πρόδρομο όσων ακολούθησαν μέχρι σήμερα σε όλο τον κόσμο: το μεγάλο κεφάλαιο συμμαχεί με τους πολιτικούς υποστηρικτές του, προκειμένου να συγκεντρωθεί ο πλούτος στην κορυφή της πυραμίδας και να συνθλιβούν οι μεσαίες και κατώτερες τάξεις. Η πλειοψηφία των λαϊκών μαζών αποκλείεται από την οικονομία, οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις εξαφανίζονται, η διαφθορά επικρατεί και οι καπιταλιστές λυμαίνονται την δημόσια (δηλαδή, την λαϊκή) περιουσία, αφήνοντας τα χρέη τους στις πλάτες του δημοσίου (δηλαδή, των εργαζομένων).

Τώρα μπορούμε να εξηγήσουμε τους "λιβανωτούς" που αναφέραμε στην αρχή του κείμενου. Τα γρήγορα και μεγάλα κέρδη από το "ματωμένο κορμί της Χιλής" (για να παραφράσω ελαφρώς τον Εδουάρδο Γκαλεάνο) δεν επέτρεψαν στα απανταχού "φωτισμένα μυαλά" (π.χ. Ανδριανόπουλος) να δουν τα ολέθρια αποτελέσματα των καπιταλιστικών "νεωτερισμών". Το μόνο που μπορούσαν να σκεφτούν ο Φρήντμαν και οι οπαδοί του ήταν κάτι απλό: ποιό θα ήταν το επόμενο θύμα;

Ώδινεν όρος και έτεκε...Παπαδήμο

Λέγαμε και τις προάλλες ότι ένα ιστολόγιο οφείλει να παρακολουθεί την επικαιρότητα. Έτσι, λοιπόν, σήμερα κάνουμε μια παρένθεση στην σειρά των κειμένων για τον νεοφιλελευθερισμό, προς χάριν του νέου πρωθυπουργού τής χώρας, του Λουκά Παπαδήμου. Νομίζω ότι επιβάλλεται να ρίξουμε μια ματιά σ' αυτόν που αναλαμβάνει από σήμερα την "σωτηρία" της χώρας. Κι αυτή την ματιά θα την ρίξουμε αναδιφώντας σε δυο παλιότερα κείμενα αυτού του ιστολογίου.


Α) Ο Λουκάς Παπαδήμος είναι ο άνθρωπος ο οποίος, σε αγαστή συνεργασία με τον τότε πρωθυπουργό Κώστα Σημίτη, ανέλαβε εργολαβικά να προωθήσει την ένταξη της δραχμής στον μηχανισμό ευρωπαϊκών ισοτιμιών. Δηλαδή, ανέλαβε να μεθοδεύσει την είσοδο της Ελλάδας στην Ευρωζώνη. Σχετικά, γράψαμε στις 12 Νοεμβρίου 2010 στο κείμενο με τίτλο "Μεταπολίτευση και Οικονομία: (ι) 1997-1999":

"Νοέμβριος 1997. Ο Παπαντωνίου πάει με πλήρη μυστικότητα στις Βρυξέλλες για να διαπραγματευτεί την ένταξη της δραχμής στον μηχανισμό συναλλαγματικών ισοτιμιών και γυρίζει με άδεια χέρια. Ο Σημίτης αναθέτει την δουλειά στον διοικητή της Τραπέζης της Ελλάδος, Λουκά Παπαδήμο. Ο Παπαδήμος εκμεταλλεύεται τις γνωριμίες του και κλείνει την συμφωνία, δεσμευόμενος ότι θα πείσει την κυβέρνηση να προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις και διαρθρωτικές αλλαγές.

Είπαμε ότι όλα έγιναν με απόλυτη μυστικότητα αλλά κάποιοι έμαθαν την συμφωνία (πώς και από πού, άραγε;) κι έτριψαν τα χέρια τους. Οι κερδοσκόποι χώθηκαν μέχρι τα μπούνια στο παιχνίδι, ποντάροντας στην υποτίμηση της δραχμής. Ο Σημίτης επεδίωκε να κλείσει την ισοτιμία γύρω στις 300-320 δραχμές ανά ευρώ αλλά τα στοιχήματα έφταναν ακόμα και τις 360 δραχμές. Οι μόνοι τομείς που περίμεναν οργανωμένα και με σχέδιο τις εξελίξεις ήσαν οι τράπεζες και το εμπόριο.

Το μεγάλο μπαμ έγινε στις 15 Μαρτίου 1998, στην σύνοδο κορυφής των Βρυξελλών, όπου ανακοινώθηκε η ένταξη της δραχμής στον μηχανισμό συναλλαγματικών ισοτιμιών με τελική ισοτιμία 340,75 δραχμές ανά ευρώ. Ουσιαστικά, η δραχμή υποτιμήθηκε 15% κι αυτή ήταν και η τελευταία υποτίμησή της."

Αυτά γράψαμε τότε. Βέβαια, παραμένει αναπάντητο το ερώτημα αν ο Παπαδήμος ήταν γνώστης της "απάτης" που στήθηκε τότε, σε συνεργασία με την "Γκόλντμαν Σακς", προκειμένου να εμφανισθεί η χώρα ως πληρούσα τους όρους ένταξης στο ευρώ. Αν η απάντηση είναι θετική, προκύπτει το ερώτημα αν ήταν απλός γνώστης ή συμμέτοχος της απάτης. Και, βέβαια, εκκρεμεί ακόμη η απάντηση στο ερώτημα που διατυπώσαμε παρενθετικά στο παραπάνω κείμενο, σχετικά με το ποιοι, πότε και από πού έμαθαν την τελική συμφωνία και κερδοσκόπησαν ποντάροντας στην υποτίμηση της δραχμής.


Β) Στα τέλη του 1999, ο Παπαδήμος προέβη σε δημόσια πρόσκληση προς τις αρχές, ζητώντας την παρέμβασή τους προκειμένου να ανακοπεί η τρέλλα του χρηματιστηρίου. Στις 13 Νοεμβρίου 2010, στο κείμενο με τίτλο "Μεταπολίτευση και οικονομία: (ια) 1999-2000" γράψαμε σχετικά: 

"Στα τέλη Αυγούστου, ο Θόδωρος Καρατζάς (διοικητής της Εθνικής Τράπεζας) εκπέμπει αυστηρό μήνυμα αυτοσυγκράτησης και υπενθυμίζει στο επενδυτικό κοινό το αυτονόητο: σ' αυτά τα επίπεδα τιμών επιβάλλεται πολύ μεγάλη προσοχή. Μόνο που τους έλληνες δεν θα έπρεπε να τους αποκαλούν "επενδυτές" αλλά "τζογαδόρους". Οι πάντες αγόραζαν μετοχές με μόνο σκοπό να τις πουλήσουν κάποτε (πότε, αλήθεια;) σε υψηλότερη τιμή. Πώς αλλοιώς να εξηγήσει κανείς το ότι υπήρχαν εισηγμένες εταιρείες με χρηματιστηριακή αξία 20πλάσια της λογιστικής τους;

Με συνέντευξή του, λίγες μέρες αργότερα, επανέλαβε τα ίδια και ο Λουκάς Παπαδήμος (διοικητής της τράπεζας της Ελλάδος). Ο Παπαδήμος, όμως, μίλησε ωμά: ζήτησε την παρέμβαση των αρχών, γιατί ο χρηματιστηριακός παραλογισμός απειλούσε με κατάρρευση το σύνολο της οικονομίας.

Η συνέντευξη Παπαδήμου ήταν καταλυτική και ξύπνησε τον κόσμο από τον βαθύ του ύπνο. Από την επόμενη ακριβώς ημέρα άρχισε η κατρακύλα. Όσο εύκολα είχαν ενθουσιαστεί οι έλληνες, τόσο εύκολα πανικοβλήθηκαν. Οι πάντες έτρεχαν για να μαζέψουν τα εικονικά τους κέρδη αλλά αγοραστής δεν υπήρχε πουθενά. Όλοι ήθελαν να πουλήσουν. Ο πρωτοφανής πανικός κράτησε βδομάδες. Ο Παπαδήμος έγινε αποδέκτης σκαιοτάτων ύβρεων κι από παντού ακούγονταν εκκλήσεις για επέμβαση της κυβέρνησης. Φυσικά, με την δραχμή στην ΟΝΕ, η κυβέρνηση δεν μπορούσε να ανακατευτεί αλλά η παραζάλη ήταν τέτοια ώστε ακόμα κι εκείνη την στιγμή υπήρξαν επενδυτές που "χώνονταν", σίγουροι ότι η πολιτεία δεν θα επέτρεπε την κατάρρευση."

Η ορθότητα των απόψεων του Παπαδήμου δεν αμφισβητείται, αλλά παραμένουν αναπάντητα σοβαρά ερωτήματα. Π.χ. γιατί ο Παπαδήμος αντέδρασε με τόση καθυστέρηση; Ή μήπως είχε αντιδράσει πολύ νωρίτερα αλλά η κυβέρνηση εκκώφευσε; Κι αν όντως η ανησυχία του για το χρηματιστήριο είχε εκδηλωθεί έγκαιρα, γιατί ενημέρωσε την κυβέρνηση με τόση μυστικότητα και άφησε τον κοσμάκη να βυθίζεται όλο και περισσότερο στην καταστροφή; Αλλά κι όταν έδωσε εκείνη την περίφημη συνέντευξη, το έκανε από μόνος του ή του έδωσαν κάποιοι άλλοι το πράσινο φως;


Δεν χρειάζεται να πούμε περισσότερα για να καταδείξουμε ότι ο Λουκάς Παπαδήμος έχει αφήσει πολλά ερωτηματικά αναπάντητα. Συν ένα ακόμη: γιατί ένας άνθρωπος, με επιτυχημένη -σύμφωνα με τα αστικά του μέτρα- καρριέρα, δέχεται να γίνει πρωταγωνιστής σε μια "κοινοβουλευτική δικτατορία"; Γιατί δέχεται να μπει μπροστάρης σε μια προσπάθεια διάσωσης του καταρρέοντος αστικού συστήματος, η οποία παραβιάζει βάναυσα την λαϊκή βούληση; Τι στο διάβολο έχει να κερδίσει; Και μην ακούσω ότι τον έχει πιάσει κάψα για την "σωτηρία της πατρίδας", γιατί έχω ακούσει πολύ καλύτερα ανέκδοτα.

Φαίνεται ότι ο Παπαδήμος δεν συνειδητοποιεί το μέγεθος της ανομίας, δηλαδή της "κοινοβουλευτικής δικτατορίας" για την οποία μίλησα πρωτύτερα. Ο λαός δεν έδωσε ποτέ εντολή για κυβέρνηση συνεργασίας και δεν ζήτησε ποτέ από κανέναν Παπαδήμο να διαφεντέψει τις τύχες του. Την τελευταία φορά που κλήθηκε ο λαός στις κάλπες, έστειλε τον Γιώργο Παπανδρέου και το ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση (έτσι όπως τους έστειλε, τέλος πάντων) και την Νέα Δημοκρατία στην αξιωματική αντιπολίτευση. Απ' ό,τι θυμάμαι, αυτός ο λαός δεν έδωσε ποτέ έστω και μία ψήφο σε οποιονδήποτε Παπαδήμο. Και, πολύ περισσότερο, δεν εξουσιοδότησε ποτέ κανέναν να αποφασίσει για πάρτη του.

Είναι απολύτως σαφές ότι τα λαϊκά στρώματα δεν έχουν τίποτε καλό να περιμένουν από μια κυβέρνηση της οποίας προΐσταται πρωθυπουργός-μαριονέττα. Κανονικά, το κουκλοθέατρο που πρόκειται να παιχτεί τους επόμενους μήνες θα έπρεπε να βγάλει μπόλικο γέλιο αλλά πολύ φοβάμαι ότι δεν πρόκειται να γελάσουμε καθόλου...


ΥΓ: Αλήθεια, δεν είναι αστείο το ότι σύμπασα η "δημοκρατική" δύση, η οποία κάποτε κατηγορούσε τα κομμουνιστικά καθεστώτα για αυταρχισμό και στραγγαλισμό της λαϊκής βούλησης, έβγαλε το κακό σπυρί στην ιδέα και μόνο ότι μπορεί η Ελλάδα να πάει σε εκλογές; Γαμώ τη δημοκρατία μου μέσα, δηλαδή!