Ο κεντρώος χώρος, ο Ευάγγελος και ο Ροΐδης

"Κατά τας ημέρας των στηλιτικών ήκουσα ξένον, γηράσαντα παρ' ημίν, να εκφράζη την ακόλουθον γνώμην: «Έκαστος τόπος έχει την πληγήν του, η Αγγλία την ομίχλην, η Βλαχία την ακρίδα, η Αίγυπτος τας οφθαλμίας και η Ελλάς τους Έλληνας»" (Εμμανουήλ Ροΐδης, Ανέκδοτο έργο για τους έλληνες).

Υποθέτω πως, αν δεν υπήρχαν από την μια ο ανασχηματισμός κι από την άλλη η κολοκυθιά τού ΕΣΡ, η σημαντικώτερη πολιτική είδηση των ημερών θα ήταν οι συζητήσεις για την επάνοδο του Γιώργου Παπανδρέου στο ΠαΣοΚ. Αν δεν έχετε εκτιμήσει δεόντως την σημασία αυτού του ζητήματος, προφανώς δεν έχετε λάβει υπ' όψιν την -έμμεση πλην σαφή- απειλή τού Ευάγγελου Βενιζέλου ότι θα αποχωρήσει από το κόμμα αν συνεχιστούν οι επαφές των δυο πλευρών. Κατά ταύτα, είμαι βέβαιος πως, αν ζούσε σήμερα ο ξένος τού παραπάνω ροΐδειου αποσπάσματος, θα συμπλήρωνε στην φράση του το "...και η Χαριλάου Τρικούπη τον Ευάγγελον Βενιζέλον".

Ας σοβαρευτούμε, όμως. Το ΠαΣοΚ αυτοπροσδιορίζεται ως κόμμα τού κεντροαριστερού χώρου. Όπως και νά 'χει, πάντως, είναι ένα αστικό κόμμα, τοποθετημένο σε κάποια απροσδιόριστη θέση κάπου στο κέντρο, ίσως λίγο αριστερώτερα (όπως λένε όσοι το βλέπουν από μέσα) ίσως λίγο -ή περισσότερο- δεξιώτερα (όπως λέμε όσοι το βλέπουμε απ' έξω). Ως τέτοιο κόμμα, λοιπόν, το ΠαΣοΚ εντάσσεται άνετα στο πλάνο τού δηκτικού ροΐδειου λόγου, αρθρωμένου σε μια εποχή που δεν υπήρχαν επαναστατικά κόμματα:

"Αν υπήρχε λεξικόν της νεοελληνικής γλώσσης, νομίζομεν ότι ο ορισμός της λέξεως κόμμα ήθελεν είναι ο ακόλουθος: «Ομάς ανθρώπων ειδότων ν’ αναγινώσκωσι και ν’ ανορθογραφώσιν, εχόντων χείρας και πόδας υγιείς, αλλά μισούντων πάσαν εργασίαν, οίτινες, ενούμενοι υπό έναν οιονδήποτε αρχηγόν, ζητούσι ν’ αναβιβάσωσιν αυτόν δια παντός μέσου εις την έδραν πρωθυπουργού, ίνα παράσχη αυτοίς τα μέσα να ζώσι χωρίς να σκάπτωσι» (Εμμανουήλ Ροΐδης, περιοδικό "Ασμοδαίος", 1875). 

Η αλήθεια είναι ότι ο κατακερματισμός τού κεντρώου χώρου μετά τον Βενιζέλο (τον Ελευθέριο) κατέστησε ιστορικά σαφές ότι την κατάρρευση μιας παράταξης ακολουθεί η εμφάνιση πολλών κομμάτων (κατά την προηγούμενη ροΐδειο έννοια), τα οποία προσπαθούν να οικειοποιηθούν τον χώρο, το καθένα για λογαριασμό του. Κατ' αυτή την έννοια, είναι απολύτως εξηγήσιμες οι πρωτοβουλίες που παίρνουν οι σημερινές μεγάλες φυσιογνωμίες του κεντρώου χώρου, από την Φώφη Γεννηματά ως τον Σταύρο Θεοδωράκη, από τον Γιώργο Παπανδρέου ως τον Ευάγγελο Βενιζέλο και από τον Φώτη Κουβέλη ως τον Γρηγόρη Ψαριανό. Οι πλέον εξέχοντες αυτών δεν θα έμεναν αδιάφοροι από τον ρόλο του αναβιβαζομένου δια παντός μέσου εις την έδραν πρωθυπουργού, οι δε μικροτέρας ακτινοβολίας θα ήσαν ικανοποιημένοι από τον ρόλο των "δεξιών χεριών" εκείνων.

Εμπρός, 10/9/1951, η επομένη των εκλογών (αριστερά): Εκμηδενίζεται το κόμμα του Γ. Παπανδρέου.
Ελευθερία, 17/2/1964, η επομένη των εκλογών (δεξιά): Ο Γ. Παπανδρέου κα-τα-πλη-κτι-κός νικητής.

Δυστυχώς για όλους αυτούς, έχει καταστεί επίσης σαφές ιστορικά ότι ούτε η επιλογή τού διά παντός μέσου αναβιβαζομένου προσώπου είναι εύκολη ούτε ο αναβιβασμός του αυτός καθ' εαυτόν. Οι δυσκολίες και τα μπερδέματα πολλά. Μια ματιά στην περίοδο μετά τον πόλεμο αρκεί να μας πείσει:

Είτε μας αρέσει είτε όχι, η πλέον προβεβλημένη κεντρώα προσωπικότητα αυτής της περιόδου ήταν ο Γεώργιος Παπανδρέου. Ο Γεώργιος Παπανδρέου κατέχει μια παγκόσμια αποκλειστικότητα: το 1944 έγινε πρωθυπουργός χωρίς να ανήκει σε οποιοδήποτε κόμμα και τέθηκε επί κεφαλής μονοπρόσωπης κυβέρνησης αφού δεν είχε ούτε υπουργούς! Αν και παντοδύναμος τότε, δεν κατάφερε και πολλά. Δυο χρόνια αργότερα, έχοντας ήδη ιδρύσει το Δημοκρατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (από τότε είχαν μια κλίση προς τον σοσιαλισμό οι Παπανδρέου), κατεβαίνει στις εκλογές τής 31/3/1946 συνεργαζόμενος με την Εθνικήν Πολιτικήν Ένωσιν (Σοφοκλής Βενιζέλος, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Γρηγόριος Κασιμάτης), η οποία συγκέντρωσε μόλις 19,28% των ψήφων. Η άλλη κεντρώα παράταξη, οι υπό τον Θεμιστοκλή Σοφούλη Φιλελεύθεροι, φτάνουν με το ζόρι το 14,39%.

Στις εκλογές τής 5/3/1950, το πολυδιασπασμένο κέντρο επιτρέπει στο δεξιό Λαϊκό Κόμμα του Κων. Τσαλδάρη να βγει πρώτο με 18,80% μόνο! Το Κόμμα Γεωργίου Παπανδρέου (έτσι μετονομάστηκε το ΔΣΚ, ναι!) παίρνει 10,67%. Οι Φιλελεύθεροι του Σοφ. Βενιζέλου ήσαν δεύτεροι με 17,24% και η ΕΠΕΚ του Πλαστήρα τρίτη με 16,44%. Ενάμισυ χρόνο αργότερα, στις εκλογές τής 9/9/1951, το κόμμα τού Παπανδρέου σχεδόν εξαφανίστηκε και με 2,10% δεν έβγαλε ούτε έναν βουλευτή. Ο μετέπειτα "γέρος τής δημοκρατίας" δεν άντεξε το πλήγμα. Βλέποντας τον κίνδυνο να μη ξαναμπεί στην βουλή, στις επόμενες εκλογές (16/11/1952) πήρε μεταγραφή για τον δεξιό Ελληνικό Συναγερμό του Αλέξανδρου Παπάγου, με τον οποίο εκλέχτηκε βουλευτής Πατρών.

Η συντριπτική ήττα των Φιλελευθέρων στις εκλογές τού 1952 οδήγησε τον Σοφοκλή Βενιζέλο να αποχωρήσει από την ηγεσία τού κόμματος. Ο Γεώργιος Παπανδρέου έσπευσε να καταλάβει το κενό. Στην πορεία συγκρούστηκε με τον Βενιζέλο, ο οποίος αναγκάστηκε να φύγει από το κόμμα που είχε ιδρύσει και να συστήσει την Φιλελευθέραν Δημοκρατικήν Ένωσιν (ΦιΔΕ). Πάντως, στις -περίπου δικομματικές- εκλογές τής 19/2/1956, οι δυο τους (μαζί με την ΕΔΑ του Πασαλίδη, την ΕΠΕΚ του Παπαπολίτη, το Λαϊκό Κόμμα του Τσαλδάρη και άλλους) συνασπίστηκαν στην Δημοκρατικήν Ένωσιν, η οποία πρώτευσε με 48,15%. Όμως, χάρη στο καλομαγειρεμένο από την δεξιά εκλογικό σύστημα, η Εθνική Ριζοσπαστική Ένωσις (ΕΡΕ) του Κωνσταντίνου Καραμανλή, αν και μάζεψε μόνο 47,38% των ψήφων, έβγαλε 33 βουλευτές περισσότερους και σχημάτισε αυτοδύναμη κυβέρνηση.

Στις επόμενες εκλογές, της 11/5/1958, ο Παπανδρέου αποφάσισε να αφήσει τις συμμαχίες στην άκρη και να κατεβάσει τους Φιλελεύθερους αυτόνομους. Ήταν μια επιλογή που έγινε σε συμφωνία με τον Καραμανλή, προκειμένου να μπει η ΕΔΑ στο περιθώριο. Όμως, ο λαός χάλασε την σούπα, δίνοντας 24,42% στην ΕΔΑ, ποσοστό με το οποίο η αριστερά έγινε για πρώτη φορά στην ιστορία αξιωματική αντιπολίτευση. Ο χολοσκασμένος Παπανδρέου τερμάτισε τρίτος στην κούρσα με 20,67%, ποσοστό που πάντως αποτελεί την καλύτερη εκλογική επίδοση των Φιλελεύθερων ιστορικά.

Στην δεκαετία τού '60 άλλαξαν τα δεδομένα, χάρη στην νεοϊδρυθείσα Ένωση Κέντρου, η οποία συστέγασε σχεδόν όλα τα κεντρώα κόμματα. Υπό την καθοδήγηση του Γεωργίου Παπανδρέου, η ΕΚ αναδείχθηκε δεύτερη δύναμη στις εκλογές τής 29/10/1961 (οι περίφημες εκλογές "βίας και νοθείας"). Η μεγάλη μέρα τού κέντρου έφτασε στις 3/11/1963, όταν η ΕΚ βγήκε πρώτη στις εκλογές (42,04% έναντι 39,37% της ΕΡΕ) αλλά χωρίς να κερδίσει αυτοδυναμία. Ο βασιλιάς Παύλος έδωσε εντολή στον Παπανδρέου, ο οποίος την δέχτηκε με κρύα καρδιά. Τόσο κρύα ώστε, όταν τα χαράματα της παραμονής των Χριστουγέννων η βουλή έδωσε ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση (υπερψήφισαν οι 28 βουλευτές τής ΕΔΑ), ο Παπανδρέου... θύμωσε! Το ίδιο μεσημέρι υπέβαλε την παραίτησή του, οδηγώντας την χώρα σε νέες εκλογές, προκειμένου να κερδίσει αυτοδυναμία. Τα κατάφερε. Στις 16/2/1964 ο Γεώργιος Παπανδρέου θα κέρδιζε τις εκλογές με 52,72% και 171 βουλευτές.

Έναν χρόνο αργότερα, η παντοδυναμία τού Παπανδρέου θα κατέρρεε, χτυπημένη από το παλάτι και τους αποστάτες. Τρία χρόνια μετά την "μεγάλη νίκη του λαού", η χώρα θα βυθιζόταν στο σκοτάδι μιας εφτάχρονης δικτατορίας. Ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν θα ζούσε για να δει το ξημέρωμα. Δίχως μεγάλη προσωπικότητα πλέον στις τάξεις της, η Ένωση Κέντρου θα περιοριζόταν σε 20,72% στις εκλογές του 1974 και σε 11,95% το 1977. Στις εκλογές τού 1981, τα κόμματα της διασπασμένης πια Ένωσης εξαφανίστηκαν από τον πολιτικό χάρτη (με εξαίρεση το ΚοΔηΣο του Πεσμαζόγλου, το οποίο έζησε φυτοζωώντας λίγα χρόνια ακόμη).

19/9/1961: Η οκταμελής Διοικούσα Επιτροπή τής νεοσύστατης Ενώσεως Κέντρου. Όρθιοι (από αριστερά): Ηλίας
Τσιριμώκος, Στέφανος Στεφανόπουλος, Σάββας Παπαπολίτης, Σταύρος Κωστόπουλος (εκπρ. Σοφοκλή Βενιζέλου),
Αλέξανδρος Μπαλτατζής. Καθιστοί: Παυσανίας Κατσώτας, Γεώργιος Παπανδρέου, Γεώργιος Αθανασιάδης-Νόβας.

Αυτά λέει η Ιστορία. Καλό είναι όλοι οι -λιγώτερο ή περισσότερο- "φωτισμένοι νόες" του κέντρου να την ακούσουν με προσοχή. Μερικά σημεία ίσως αποδειχθούν από σημαντικά έως προφητικά. Όπως, ας πούμε, εκεί που ο Σοφοκλής Βενιζέλος αφήνει την ηγεσία τού κόμματός του στον Παπανδρέου και κατόπιν αναγκάζεται να φτιάξει άλλο κόμμα (ακούς Γιώργο;). Ή εκεί όπου, για να μη μείνει στα αζήτητα, ο Γεώργιος Παπανδρέου συνεργάζεται με τον δεξιό Συναγερμό (ακούς Βαγγέλη;). Ή ακόμη κι εκεί όπου η αποστασία διαδέχθηκε τον θρίαμβο του '64.

Ας ακούσουν όλοι με προσοχή, λοιπόν. Ιδιαίτερα δε όσοι έχουν πεθάνει πολιτικά αλλά δεν το έχουν συνειδητοποιήσει ακόμη. Αυτοί ας έχουν κατά νου ότι η περίπτωσή τους δεν εμπίπτει σε μια άλλη ροΐδειο ρήση που λέει "σέβομαι τους νεκρούς και όταν ακόμη είναι ζωντανοί" (Εμμανουήλ Ροΐδης, "Άπαντα", τόμος Ε'). Τους διαβεβαιώ ότι κανένα σεβασμό δεν τρέφουμε για δαύτους.


Υστερόγραφο. Δεν ξέρω κατά πόσο ταίριαζε ο Ροΐδης στο σημερινό κείμενο αλλά θα ήθελα να κλείσω προσθέτοντας έναν αφορισμό του ακόμη: "Οι Άγγλοι έχουσι δύο βουλάς, την άνω και την κάτω, ημείς μίαν μόνην άνω-κάτω" (Εμμανουήλ Ροΐδης, "Οστρακολογία", Ασμοδαίος, 1875).