Κάποτε, κάποιοι πρόσφυγες... (11)

Ας επιστρέψουμε σ' εκείνο το ταξίδι-αστραπή των Θεοτόκη και Στράτου στην Σμύρνη στις 18 Αυγούστου 1922. Όπως είπαμε, ο Χατζανέστης προσπάθησε να καθησυχάσει τους δυο υπουργούς, παρουσιάζοντάς τους ένα νέο σχέδιο άμυνας. Μόνο που ο αρχιστράτηγος έχει χάσει κάθε επαφή με την πραγματικότητα και κάνει ακριβώς ότι θα έκανε το 1945 ο Χίτλερ, λίγο πριν την κατάρρευση: μετακινεί πάνω στον χάρτη ανύπαρκτες μονάδες και οχυρώνει γραμμές που ήδη ελέγχονται από τον εχθρό. Οι δυο υπουργοί, με την βοήθεια του επιτελάρχη, κατάλαβαν την πραγματικότητα και, αμέσως μόλις επέστρεψαν, ενημέρωσαν τον Πρωτοπαπαδάκη και τον Γούναρη ζητώντας την άμεση λήψη μέτρων. Όμως, η κυβέρνηση τα έχει χαμένα. Οι γκάφες της διαδέχονται η μια την άλλη, σε σημείο που δεν πρέπει πλέον να μιλάμε για λανθασμένες επιλογές αλλά για εγκληματική ανικανότητα. Έτσι, αντί να πάρει μέτρα, κάνει ακόμη μια γκάφα:

Στις 22 Αυγούστου, ο Πρωτοπαπαδάκης τηλεγραφεί στον Στεργιάδη την απόφαση της κυβέρνησης να ανακαλέσει από την Μικρασία τον Χατζανέστη και να τον αντικαταστήσει με τον υποστράτηγο Νικόλαο Τρικούπη (εξάδελφο του Χαρίλαου Τρικούπη), ως τότε διοικητή τού Α' Σώματος Στρατού (με τέσσερις μεραρχίες), το οποίο δρούσε στο Αφιόν Καραχισάρ. Μόνο που δυο μέρες νωρίτερα ο Τρικούπης είχε παραδοθεί στους τούρκους μαζί με τα υπολείμματα των μονάδων που διοικούσε, θα παρέμενε αιχμάλωτος επί έναν ολόκληρο χρόνο και θα επέστρεφε στην Ελλάδα στις 22 Αυγούστου 1923! Μάλιστα δε, ο ίδιος ο Κεμάλ τηλεγράφησε στην σύζυγο του Τρικούπη για να της πει ότι ο άντρας της είναι καλά και της στέλνει χαιρετίσματα! Το χάλι θα ήταν για πολλά γέλια αν δεν ήταν για πολλά κλάματα...

[Πηγή: Αρχεία υπουργείου εξωτερικών]

Στο μεταξύ, αμέσως μετά την αναχώρηση των δυο υπουργών από την Σμύρνη, ο Στεργιάδης βάζει μπρος την εκτέλεση των εντολών που του δόθηκαν. Ακριβώς την επομένη, στις 19 Αυγούστου, στέλνει την παρακάτω κρυπτογραφημένη εγκύκλιο:

ΕΜΠΙΣΤΕΥΤΙΚΗ
Αριθ, 2831. ΑΚΡΩΣ ΕΠΕΙΓΟΥΣΑ
Προς τους αντιπροσώπους Αρμοστείας [σ.σ.: η αρμοστεία είχε είκοσι αντιπροσώπους σε διάφορες πόλεις]
ΑΥΣΤΗΡΩΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ - ΝΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΘΗ ΥΦ' ΥΜΩΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΩΣ. 

Άμα τη λήψει παρούσης διατάξατε να συσκευασθώσι τα αρχεία της υπηρεσίας σας, ειδοποιήσατε άπαντας τους προϊσταμένους υπηρεσιών τής έδρας σας ομοίως να συσκευάσωσι τα αρχεία των. Πάντες οι δημόσιοι υπάλληλοι της περιφερείας σας οφείλουσι να συγκεντρωθώσι εις τα έδρας των και να είναι έτοιμοι προς αναχώρησιν εις την πρώτην διαταγήν. Περί χρόνου αναχωρήσεώς σας και τόπον κατευθύνσεώς σας θέλομεν δώσει ειδικήν διαταγήν. Τηλεγραφήσατε λήψιν παρούσης. (...)

ΣΤΕΡΓΙΑΔΗΣ

Δυστυχώς για τον Στεργιάδη και την κυβέρνηση, το χάος είχε ήδη εξαπλωθεί και οι αντιπρόσωποι είτε δεν μπορούσαν είτε δεν είχαν διάθεση να ανταποκριθούν στην διαταγή του. Χαρακτηριστική είναι η στάση που τήρησε ο αντιπρόσωπος των Μουδανιών Αλέξανδρος Παχνός, ο οποίος εκείνη την ημέρα έτυχε να βρίσκεται στην Κίο. Πρώτα-πρώτα, τηλεγράφησε στον Στεργιάδη στις 20 του μηνός:

Επί υπ' αριθ. 2831 κρυπτογραφικής διαταγής αναφέρω ότι χριστιανικός πληθυσμός Κίου διατελεί πανικόβλητος. Κρίνω σκόπιμον να διατελώ εν γνώσει σκέψεων Ελληνικής Διοικήσεως όσον αφορά τύχην χριστιανικών πληθυσμών εν περιπτώσει απευκταίου.

Ο Στεργιάδης δεν θα έδινε ποτέ γραπτώς διαταγή "αφήστε τον κόσμο στην τύχη του". Έτσι, έβαλε το δεξί του χέρι και γενικό γραμματέα τής αρμοστείας Πέτρο Γουναράκη να απαντήσει στον Παχνό (τα κεφαλαία γράμματα είναι του Γουναράκη):

Σε συνέχεια του υπ' αριθ. 2831 επεξηγούμεν ότι πρέπει να φροντίσητε να ενθαρρύνετε κατοίκους περιφερείας σας οίτινες επτοήθησαν ΠΑΡΕΜΠΟΔΙΖΟΝΤΕΣ ΑΝΑΧΩΡΗΣΙΝ ΑΥΤΩΝ. Πάντως δεν μεταβάλλομεν ουδέν δοθείσαν διαταγήν και ΘΑ ΕΙΣΘΕ ΕΤΟΙΜΟΙ να εκτελέσητε άμα διαταχθήτε. Υμίν εναπόκειται όπως και εις λοιπούς υπαλλήλους μη ενσπείρητε πανικόν δι' ενεργειών σας εις κατοίκους.

Στην συνέχεια, ο Παχνός έγραψε την εντολή στα παλιότερα των υποδημάτων του. Τηλεγράφησε στον οικονομικό του έφορο Παντελή Σκαπέτσο, ο οποίος τον αναπλήρωνε κατά την απουσία του, να χορηγήσει άδειες αναχωρήσεως σε όλους όσους ήθελαν να φύγουν. Ο Σκαπέτσος υπάκουσε και έτσι σώθηκαν χιλιάδες κάτοικοι της περιοχής.

Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι αυτή δεν ήταν η πρώτη φορά που ο Γουναράκης έστελνε διαταγές με τέτοιο περιεχόμενο ("Καθησυχάσατε κατοίκους και απαγορεύσατε ομαδικήν αναχώρησίν των" κλπ). Στο σημαντικό βιβλίο του "Η Ελλάδα στην Μικράν Ασίαν, 1918-1922" (επανεκδίδεται συνεχώς και κυκλοφορεί ακόμη), ο διευθυντής τού γραφείου τύπου και λογοκρίσίας της αρμοστείας Μιχαήλ Ροδάς καταγράφει παρόμοιες διαταγές προς τους διοικητές Αϊδινίου, Ναζλή, Οδεμησίου κλπ. από τις αρχές Αυγούστου. Είναι ενδεικτικό το τηλεγράφημα του υποδιοικητή Οδεμησίου με ημερομηνία 18 Αυγούστου: "Χριστιανικός πληθυσμός κατελήφθη πανικού. Ζητεί αναχωρήση Σμύρνην. Συγκρατούμεν και εμποδίζομεν αναχώρησιν".

Το ταξίδι μας συνεχίζεται. Στο επόμενο -και, μάλλον, προτελευταίο- σημείωμα της σειράς θα δούμε μερικά ακόμη στοιχεία που αποδεικνύουν ότι η μητέρα Ελλάς δεν ήθελε ούτε να βλέπει τα τέκνα της από την Μικρά Ασία, ώστε να απαντηθούν και οι τελευταίες ενστάσεις.