Μαρκούζε - Χάιντεγγερ: περί ναζί και προσωπικής ευθύνης (2)

(3) Μαρκούζε προς Χάιντεγγερ - Ουάσιγκτον, 28/8/1947

Αγαπητέ κύριε Χάιντεγγερ,

Επί πολύ καιρό δεν ήξερα αν θα έπρεπε να απαντήσω στην επιστολή σας της 20ης Ιανουαρίου. Έχετε δίκιο: μια συζήτηση με άτομα που δεν έζησαν στη Γερμανία μετά το 1933 είναι προφανώς πολύ δύσκολη. Πιστεύω όμως ότι η αιτία αυτού δεν μπορεί να αναζητηθεί στην έλλειψη εξοικείωσής μας με τη γερμανική κατάσταση κάτω από τον ναζισμό. Γνωρίζαμε πολύ καλά αυτή την κατάσταση - ίσως ακόμα καλύτερα από τους ανθρώπους που ζούσαν στην Γερμανία. Η άμεση επαφή που είχα με πολλούς από αυτούς τους ανθρώπους το 1947 με έπεισε αυτό. Ούτε μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι "κρίνουμε τις απαρχές τού εθνικοσοσιαλιστικού κινήματος από το τέλος του". Γνωρίζαμε, και εγώ ο ίδιος το είδα, ότι η αρχή ήδη περιείχε το τέλος. Η δυσκολία της συζήτησης μοιάζει μάλλον να εξηγείται από το γεγονός ότι οι άνθρωποι στη Γερμανία εκτέθηκαν σε μια ολική διαστρέβλωση όλων των εννοιών και των συναισθημάτων, κάτι που πολλοί πολλοί δέχτηκαν πολύ πρόθυμα. Διαφορετικά, θα ήταν αδύνατο να εξηγήσουμε το γεγονός ότι ένας άνθρωπος σαν εσάς, που ήταν σε θέση να κατανοήσει τη δυτική φιλοσοφία όπως κανένας άλλος, κατάφερε να δει στον ναζισμό "μια ολοκληρωτική πνευματική ανανέωση", μια "μια σωτηρία της δυτικής ύπαρξης από τους κινδύνους του κομμουνισμού" (ο οποίος όμως είναι ο ίδιος βασικό συστατικό αυτής της ύπαρξης!). Αυτό δεν είναι πολιτικό αλλά, αντιθέτως, πνευματικό πρόβλημα - μπαίνω στον πειρασμό να πω: ένα πρόβλημα γνώσης, αλήθειας. Εσείς, ο φιλόσοφος, μπερδέψατε την ανανέωση της δυτικής ύπαρξης με την εξάλειψή της; Αυτή η εξάλειψη δεν ήταν ήδη εμφανής σε κάθε λέξη των "ηγετών" της, σε κάθε χειρονομία και πράξη των Ταγμάτων Εφόδου, πολύ πριν από το 1933;

Ωστόσο, θα ήθελα να σχολιάσω ένα μόνο κομμάτι της επιστολής σας, διαφορετικά η σιωπή μου θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως συνενοχή.

Γράφετε πως ό,τι λέω για την εξολόθρευση των εβραίων ισχύει εξ ίσου για τους Συμμάχους, αν αντί για "εβραίους" βάζαμε "ανατολικογερμανούς". Με αυτή τη φράση, δεν αυτοτοποθετείστε έξω από την διάσταση στην οποία είναι δυνατή η συνομιλία μεταξύ των ανθρώπων; Δεν τίθεστε εκτός του Λόγου; Μόνο εκτός της διάστασης του Λόγου είναι δυνατόν να εξηγηθεί, να αναλυθεί, να "κατανοηθεί" ένα έγκλημα λέγοντας ότι οι άλλοι έκαναν το ίδιο πράγμα. Επί πλέον: πώς είναι δυνατόν να εξομοιωθούν τα βασανιστήρια, ο ακρωτηριασμός και η εξολόθρευση εκατομμυρίων ανθρώπων με τη βίαιη μετεγκατάσταση πληθυσμιακών ομάδων που δεν υπέφεραν από αυτά τα αίσχη (εκτός ίσως από μερικές εξαιρετικές περιπτώσεις); Από μια σύγχρονη οπτική, φαίνεται να υπάρχει ριζική διαφορά, ανθρωπιάς και απανθρωπιάς, μεταξύ των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης και των απελάσεων και φυλακίσεων των μεταπολεμικών χρόνων. Βάσει του επιχειρήματός σας, αν οι Σύμμαχοι είχαν διατηρήσει το Άουσβιτς και το Μπούχενβαλντ - και όλα όσα συνέβησαν εκεί - για τους "ανατολικογερμανούς" και τους ναζί, τότε ο λογαριασμός θα ήταν εν τάξει! Αν, όμως, η διαφορά μεταξύ απανθρωπιάς και ανθρωπιάς προσδιοριστεί μειωθεί μ' αυτή την λανθασμένη λογική, τότε γίνεται σαφής η κοσμοϊστορική ενοχή του ναζιστικού συστήματος, το οποίο έδειξε στον κόσμο τι μπορούν οι άνθρωποι να κάνουν στους συνανθρώπους τους, μετά από περισσότερα από 2000 χρόνια δυτικής ύπαρξης. Φαίνεται ότι ο σπόρος έχει πέσει σε γόνιμο έδαφος: ίσως εξακολουθούμε να βιώνουμε τη συνέχιση αυτού που ξεκίνησε το 1933. Για το αν θα το βλέπατε ακόμα ως "ανανέωση", δεν είμαι βέβαιος.

Με τους καλύτερους χαιρετισμούς μου.

Σημείωση: Στις παραπάνω επιστολές γίνεται συχνά λόγος για "δυτική ύπαρξη". Αποδίδω ως "ύπαρξη" στα ελληνικά τον όρο "Dasein" του Χάιντεγγερ, όπως αυτός πρωτοεμφανίστηκε στο μνημειώδες έργο του "Είναι και Χρόνος" (στα αγγλικά μεταφράζεται ως "existence").

Καρικατούρες τιυ Χάιντεγγερ με τον Χίτλερ

Ο Μάρτιν Χάιντεγγερ υπήρξε ένας από τους σημαντικώτερους φιλοσόφους του εικοστού αιώνα και, συνάμα, μια από τις πλέον αμφιλεγόμενες προσωπικότητές του. Θεωρείται ως ο θεμελιωτής τού υπαρξισμού, αν και ο ίδιος δεν αποδέχτηκε ποτέ την ταμπέλα τού υπαρξιστή. Δυστυχώς, η βαρύτητα του φιλοσοφικού του έργου υπέστη σοβαρό πλήγμα από τον ενεργό ρόλο που ο ίδιος επέλεξε να παίξει ως υποστηρικτής τού ναζιστικού κόμματος και απολογητής τού εθνικοσοσιαλισμού. Ακόμη και μετά την ανάρρηση του Χίτλερ στην εξουσία, ο Χάιντεγγερ παρέμεινε για αρκετό χρονικό διάστημα ενεργό μέλος του κόμματος, έγινε πρύτανης στο πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ και διετέλεσε σύμβουλος επί θεμάτων παιδείας. Αξίζει να σημειωθεί ότι, παρά τις δικαιολογίες που αναφέρει στην επιστολή του προς τον Μαρκούζε (βλ. προηγούμενο κείμενο), ο Χάιντεγγερ ποτέ δεν αποχώρησε και ποτέ δεν διεγράφη από το ναζιστικό κόμμα (έστω κι αν ο ίδιος ισχυρίζεται ότι αυτό έγινε λόγω φόβου).

Παρ' ότι διαβεβαιώνει τον Μαρκούζε ότι η σχέση του με τον εθνικοσιαλισμό κράτησε μέχρι το 1934, ο Χάιντεγγερ φαίνεται πως, έστω και με επιφυλάξεις, παρέμεινε πιστός στα εθνικοσοσιαλιστικά ιδεώδη. Αν και πολλοί μαθητές του προσπάθησαν να "καθαρίσουν" την εικόνα του από τους λεκέδες του ναζισμού, τα σημειωματάριά του και τα διάφορα κείμενά του επιμένουν να αποδεικνύουν το αντίθετο. Ακόμη και μετά τον πόλεμο, ο Χάιντεγγερ διέβλεπε στους εβραίους μια "προσπάθεια να σβήσουν τους γερμανούς από το πνεύμα και την ιστορία".

Κλείνουμε με μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα από επιστολές που κατά καιρούς έστειλε ο Μάρτιν Χάιντεγγερ στον αδελφό του Φριτς:
- 18/12/1931: "Φαίνεται ότι η Γερμανία τελικά ξυπνά, κατανοεί και αξιοποιεί το πεπρωμένο της.  Ελπίζω ότι θα διαβάσετε το βιβλίο του Χίτλερ. Αυτός ο άνθρωπος έχει ένα αξιοσημείωτο και σίγουρο πολιτικό ένστικτο, και το είχε ακόμα κι όταν όλοι μας βρισκόμασταν ακόμα σε ομίχλη, δεν υπάρχει τρόπος να το αρνηθούμε. Το Εθνικό Σοσιαλιστικό Κίνημα σύντομα θα αποκτήσει μια εντελώς διαφορετική δύναμη. Δεν πρόκειται για απλή πολιτική του κόμματος. Πρόκειται για την εξύψωση ή την πτώση της Ευρώπης και του δυτικού πολιτισμού. Όποιος δεν το αποκτήσει αξίζει να συνθλιβεί από το χάος".
- 13/4/1933: "Με κάθε μέρα που περνάει βλέπουμε τον Χίτλερ να μεγαλώνει ως πολιτικός. Ο κόσμος του Λαού και του Ράιχ μας πρόκειται να μετασχηματιστεί και όποιος έχει τα μάτια με τα οποία θα παρακολουθήσει, τα αυτιά με τα οποία θα ακούσει και μια καρδιά για να τον ωθήσει σε δράση, θα βρεθεί γοητευμένος από γνήσιο, βαθύ ενθουσιασμό. Βρισκόμαστε ενώπιον μιας σπουδαίας πραγματικότητας και της πίεσης που θα χρειαστεί για να οικοδομήσουμε αυτή την πραγματικότητα στο πνεύμα του Ράιχ και τη μυστική αποστολή του γερμανικού όντος".
- 23/7/1945: "Αυτό που οι Γάλλοι σκοπεύουν να κάνουν είναι ασαφές. Αλλά τα πάντα είναι άθλια και πολύ χειρότερα από ό,τι ήταν κάτω από τους Ναζί".