"Κάιν"

Είναι γνωστή η τεράστια εκτίμησή μου προς μια από τις μεγαλύτερες μορφές της σύγχρονης λογοτεχνίας, τον πορτογάλο Ζοζέ Σαραμάγκου, ο οποίος μας άφησε πέρυσι στα 88 του χρόνια. Από τούτο το ιστολόγιο έχω μιλήσει με εξαιρετικά λόγια για τα βιβλία του "Περί φωτίσεως" και "Το τετράδιο". Σήμερα, θα παρουσιάσω το τελευταίο μυθιστόρημα που έβγαλε αυτός ο γίγαντας πριν μας αποχαιρετίσει.

Με τον "Κάιν", ο Σαραμάγκου επιστρέφει στην δριμεία κριτική του κατά του χριστιανισμού. Αν με "Το κατά Ιησούν ευαγγέλιο" σφυροκόπησε τα δόγματα που στηρίζονται στην Καινή Διαθήκη, με τον "Κάιν" αποδομεί τα παραμύθια της Παλαιάς. Όταν κυκλοφόρησε ο "Κάιν", το 2009, η επίσημη καθολική εκκλησία αντέδρασε με μια λέξη: "επίθεση!". Βλέπετε, ο καθολικισμός είχε και έχει πάντοτε βαθειές ρίζες στην ιβηρική χερσόνησο (άλλωστε, εκεί στήθηκε και άνθισε η Ιερά Εξέταση) και ο "βλάσφημος" κι "αιρετικός" Σαραμάγκου ήταν πάντοτε το κακό σπυρί στον πισινό του. Στην επίθεση που δέχτηκε, ο Σαραμάγκου αντέδρασε νηφάλια: "πιθανότατα η κοινωνία θα ήταν καλύτερη χωρίς την Αγία Γραφή". Αλλά ας επιστρέψουμε στο βιβλίο.

Ο "Κάιν" θυμίζει ανάγνωσμα του Τσιφόρου. Οι πρωταγωνιστές του είναι όλοι πρόσωπα που αναφέρονται στην Παλαιά Διαθήκη αλλά θυμίζουν έντονα τις καρικατούρες από "Τα παιδιά της πιάτσας". Άλλωστε και το στυλ του Σαραμάγκου θυμίζει έντονα Τσιφόρο σ' αυτό το βιβλίο: κοφτός λόγος και ατέλειωτη ειρωνεία. Η διαφορά έγκειται στο ότι ο Σαραμάγκου δεν αγαπά τους πρωταγωνιστές του, όπως τους αγαπούσε ο Τσιφόρος.

Ο Σαραμάγκου ανακατεύει την Παλαιά Διαθήκη με έναν απολαυστικό τρόπο. Με αλλεπάλληλα πρωθύστερα (τόσο συνηθισμένα στον σαραμάγκειο λόγο, άλλωστε), ο Κάιν βρίσκεται παντού: στο κρεββάτι της Λίλιθ, στην κιβωτό του Νώε, στον πύργο της Βαβέλ, στην καταστροφή των Σοδόμων, στην θυσία του Αβραάμ, στα τείχη της Ιεριχούς, ακόμη και στους πρόποδες του Σινά τότε που ο Μωυσής ανέβαινε στο βουνό για να πάρει τις δέκα εντολές. Το μίσος του Σαραμάγκου για όλα τα σημεία στίξης (πλην των κομμάτων και των τελειών αραιά και πού) είναι πάλι εδώ, αλλά τούτη την φορά το μυθιστόρημα εκτυλίσσεται με μεγάλη ταχύτητα, λες κι ο συγγραφέας είχε διαισθανθεί το τέλος του και βιαζόταν να το ολοκληρώσει.

Τελικά, ο Σαραμάγκου καταφέρνει να αφήσει ελάχιστα πράγματα όρθια. Μέσα από τους σπαρταριστούς διαλόγους του Κάιν με τον θεό, αποκαλύπτει τον θεό της Παλαιάς Διαθήκης έτσι όπως δεν θα έπρεπε να είναι κανένας θεός: τυραννικός, παράλογος, τιμωρός αθώων και ενόχων αδιακρίτως. Με δυο λόγια, μέσα από μια βιβλική αφήγηση σκέτη φαρσοκωμωδία πνιγμένη στο αίμα, προκύπτει ένας θεός ο οποίος "δεν αξίζει τον κόπο να υπάρχει", αν και ο καμβάς των γεγονότων είναι ακριβώς αυτός του "ιερού βιβλίου" της Παλαιάς Διαθήκης.

Σε τελική ανάλυση, ο "Κάιν" δεν αποτελεί το καλύτερο δημιούργημα του μεγάλου πορτογάλου συγγραφέα. Όμως, αν ο αναγνώστης βάλει τον ίδιο τον Σαραμάγκου στην θέση του Κάιν, προκύπτει μια επιτομή συνεπούς στάσης ζωής απέναντι στα παραμύθια πάνω στα οποία στηρίζεται η θρησκεία του χριστιανικού ιερατείου. Κάτι σαν "διαθήκη αθεΐας", όπως θα έλεγε ο συγγραφέας, ο οποίος παρουσιάζοντας το βιβλίο του είχε πει ότι "η ιστορία των ανθρώπων είναι η ιστορία της ασυνεννοησίας τους με τον Θεό - ούτε αυτός καταλαβαίνει εμάς ούτε εμείς εκείνον".

Οι σκάρτες 150 σελίδες του μυθιστορήματος κυλούν με εξαιρετική ταχύτητα και ευχαρίστηση, παρά την ιδιόμορφη χρήση των σημείων στίξης. Σ' αυτό βοηθάει και η θαυμάσια μετάφραση της Αθηνάς Ψυλλιά, η οποία έχει μεταφράσει όσα βιβλία του Σαραμάγκου κυκλοφορούν στα ελληνικά. Το βιβλίο κυκλοφορεί από τον "Καστανιώτη" και σας διαβεβαιώ ότι θα δυσκολευτείτε να βρείτε καλύτερο τρόπο για να περάσετε ένα απολαυστικό κυριακάτικο πρωινό ξοδεύοντας λιγώτερα από 10 ευρώ.