Σήμερα θα αναφερθούμε σε ένα εξαιρετικά σημαντικό βιβλίο, στο οποίο δυσκολεύομαι να βάλω ετικέττα. Δυσκολεύομαι, γιατί θα μπορούσα να το χαρακτηρίσω ως ιστορικό βιβλίο, ως μελέτη ή και ως ρεπορτάζ. Πρόκειται για το θαυμάσιο δημιούργημα του δημοσιογράφου Μπρους Κλαρκ με τίτλο "Δυο φορές ξένος".
Το θέμα τού βιβλίου είναι η συνθήκη τής Λωζάννης και τα όσα προηγήθηκαν ή ακολούθησαν την υπογραφή της. Πρόκειται για μια απο τις σημαντικότερες συνθήκες που υπέγραψε ποτέ η Ελλάδα, αφού αυτή η συνθήκη όρισε τα σύνορα του σημερινού ελληνικού κράτους (με εξαίρεση τα Δωδεκάνησα, τα οποία προσαρτήθηκαν πολύ αργότερα). Η συνθήκη υπεγράφη το 1923 και έγραψε τον επίλογο της ήττας τού ελληνικού στρατού στην Μικρά Ασία, εκχωρώντας στη Τουρκία τα μικρασιατικά παράλια και την πέραν του Έβρου Θράκη.
Για να είμαστε ακριβέστεροι, το "Δυο φορές ξένος" ασχολείται κυρίως με την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών την οποία προέβλεπε η συνθήκη τής Λωζάννης. Ως γνωστόν, η συνθήκη προέβλεπε ότι όλοι οι μουσουλμάνοι που ζούσαν στην ελληνική επικράτεια (πλην εκείνων της δυτικής Θράκης) έπρεπε να μετεγκατασταθούν στην Τουρκία και, αντίστοιχα, όλοι οι χριστιανοί που ζούσαν στα εδάφη τού νεοσύστατου τουρκικού κράτους έπρεπε να φύγουν για την Ελλάδα.
Έτσι, χάρη σ' αυτή την συνθήκη, έλληνες μουσουλμάνοι, οι οποίοι ζούσαν πάππου προς πάππου στην Ελλάδα και δεν μιλούσαν παρά μόνο ελληνικά, ξερριζώθηκαν με το ζόρι και υποχρεώθηκαν να μετεγκατασταθούν σε μια χώρα τής οποίας αγνοούσαν την γλώσσα, τις παραδόσεις και τα ήθη. Κατά τον ίδιο τρόπο, χριστιανοί με αιωνόβιες ρίζες στην Ιωνία, την Καππαδοκία και τον Πόντο αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις πατρογονικές τους εστίες για να εγκατασταθούν σε μια χώρα εν πολλοίς άγνωστη γι' αυτούς.
Ο Μπρους Κλαρκ αναζητά τα ίχνη αυτών των προσφύγων, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Τουρκία. "Αυτή η μετακίνηση", παρατηρεί, "άλλαξε την εικόνα σε δεκάδες χωριά τής Μακεδονίας, στα καφενεία των οποίων άρχισε πλέον να ακούγεται η τουρκική γλώσσα και να χάνεται η ελληνική". Το ίδιο φαινόμενο από την ανάποδη παρατηρήθηκε και στα μέρη τής Ιωνίας ή του Πόντου, όπου εγκαταστάθηκαν οι ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι. Μάλιστα δε, όπως σημειώνει ο Κλαρκ, η κατάσταση των ελληνόφωνων μουσουλμάνων ήταν δυσκολώτερη, αφού το κεμαλικό κράτος δεν επέτρεπε την χρήση οποιασδήποτε γλώσσας εκτός της τουρκικής.
"Είτε το θέλουμε είτε όχι", τονίζει ο Κλαρκ, "όσοι ζούμε στην Ευρώπη ή σε μέρη επηρεασμένα από ευρωπαϊκές αξίες, παραμένουμε παιδιά της Λωζάννης, της συνθήκης δηλαδή που υπογράφηκε στην όχθη μιας ελβετικής λίμνης μετά το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου, όπου αποφασίστηκε μια μαζική, αναγκαστική μετανάστευση κατοίκων μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας. Ως μάχιμος δημοσιογράφος με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη νοτιοανατολική Ευρώπη, βρίσκω συνεχώς μπροστά μου αναμνηστικά της κληρονομιάς που άφησε αυτή η μοιραία συνθήκη".
Ομολογώ ότι η μελέτη αυτού του βιβλίου με συνεπήρε και μου πρόσφερε μια πραγματική αναγνωστική απόλαυση, όσο κι αν κάποια ιδιαίτερα "πυκνά" σημεία του απαιτούσαν δεύτερη ανάγνωση. Αν και αρχικά ο όγκος των 311 -μεγάλου σχήματος και πυνκογραμμένων- σελίδων δημιουργεί κάποιες αναστολές, ο ρέων λόγος τού συγγραφέα μαγνητίζει τον αναγνώστη. Γενικά, μπορεί το "Δυο φορές ξένος" να ενθουσιάσει τους εραστές τής Ιστορίας αλλά το σημντικώτερο χαρακτηριστικό του είναι ότι διαβάζεται με ιδιαίτερη ευχαρίστηση και από όλους τους άλλους αναγνώστες. Φυσικά, σ' αυτό συντελεί και η θαυμάσια μετάφραση της Βίκης Ποταμιάνου.
Για να κλείσουμε τούτη την παρουσίαση, ας ξεκαθαρίσουμε ότι το "Δυο φορές ξένος" δεν είναι εύκολο βιβλίο. Δεν διαβάζεται με την ταχύτητα ενός αστυνομικού μυθιστορήματος. Απαιτεί την προσοχή τού αναγνώστη αλλά τον αποζημιώνει με το παραπάνω, καθώς σίγουρα τον κάνει να αισθάνεται σοφώτερος όταν το ολοκληρώσει. Δεν ξέρω αν οι εκδόσεις "Ποταμός" θα μπορούσαν να το τιμολογήσουν χαμηλότερα από τα 24 ευρώ (21,6 στα καλά βιβλιοπωλεία) αλλά για βιβλία τέτοιας σπουδαιότητας η τιμή -πιστέψτε με- δεν παίζει (και δεν πρέπει να παίζει) πρωτεύοντα ρόλο.
ΥΓ: Μετά την ανάγνωση, αναζητείστε την διαρκείας περίπου 50 λεπτών ταινία-ντοκυμανταίρ των Ανδρέα Αποστολίδη & Γιούρι Αφέρωφ με τίτλο "Δυο φορές ξένος", η οποία είναι βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο που μόλις παρουσιάσαμε. Μεταξύ άλλων, μιλάει και ο ίδιος ο Μπρους Κλαρκ.
Το θέμα τού βιβλίου είναι η συνθήκη τής Λωζάννης και τα όσα προηγήθηκαν ή ακολούθησαν την υπογραφή της. Πρόκειται για μια απο τις σημαντικότερες συνθήκες που υπέγραψε ποτέ η Ελλάδα, αφού αυτή η συνθήκη όρισε τα σύνορα του σημερινού ελληνικού κράτους (με εξαίρεση τα Δωδεκάνησα, τα οποία προσαρτήθηκαν πολύ αργότερα). Η συνθήκη υπεγράφη το 1923 και έγραψε τον επίλογο της ήττας τού ελληνικού στρατού στην Μικρά Ασία, εκχωρώντας στη Τουρκία τα μικρασιατικά παράλια και την πέραν του Έβρου Θράκη.
Έτσι, χάρη σ' αυτή την συνθήκη, έλληνες μουσουλμάνοι, οι οποίοι ζούσαν πάππου προς πάππου στην Ελλάδα και δεν μιλούσαν παρά μόνο ελληνικά, ξερριζώθηκαν με το ζόρι και υποχρεώθηκαν να μετεγκατασταθούν σε μια χώρα τής οποίας αγνοούσαν την γλώσσα, τις παραδόσεις και τα ήθη. Κατά τον ίδιο τρόπο, χριστιανοί με αιωνόβιες ρίζες στην Ιωνία, την Καππαδοκία και τον Πόντο αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις πατρογονικές τους εστίες για να εγκατασταθούν σε μια χώρα εν πολλοίς άγνωστη γι' αυτούς.
Ο Μπρους Κλαρκ αναζητά τα ίχνη αυτών των προσφύγων, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Τουρκία. "Αυτή η μετακίνηση", παρατηρεί, "άλλαξε την εικόνα σε δεκάδες χωριά τής Μακεδονίας, στα καφενεία των οποίων άρχισε πλέον να ακούγεται η τουρκική γλώσσα και να χάνεται η ελληνική". Το ίδιο φαινόμενο από την ανάποδη παρατηρήθηκε και στα μέρη τής Ιωνίας ή του Πόντου, όπου εγκαταστάθηκαν οι ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι. Μάλιστα δε, όπως σημειώνει ο Κλαρκ, η κατάσταση των ελληνόφωνων μουσουλμάνων ήταν δυσκολώτερη, αφού το κεμαλικό κράτος δεν επέτρεπε την χρήση οποιασδήποτε γλώσσας εκτός της τουρκικής.
"Είτε το θέλουμε είτε όχι", τονίζει ο Κλαρκ, "όσοι ζούμε στην Ευρώπη ή σε μέρη επηρεασμένα από ευρωπαϊκές αξίες, παραμένουμε παιδιά της Λωζάννης, της συνθήκης δηλαδή που υπογράφηκε στην όχθη μιας ελβετικής λίμνης μετά το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου, όπου αποφασίστηκε μια μαζική, αναγκαστική μετανάστευση κατοίκων μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας. Ως μάχιμος δημοσιογράφος με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη νοτιοανατολική Ευρώπη, βρίσκω συνεχώς μπροστά μου αναμνηστικά της κληρονομιάς που άφησε αυτή η μοιραία συνθήκη".
Ομολογώ ότι η μελέτη αυτού του βιβλίου με συνεπήρε και μου πρόσφερε μια πραγματική αναγνωστική απόλαυση, όσο κι αν κάποια ιδιαίτερα "πυκνά" σημεία του απαιτούσαν δεύτερη ανάγνωση. Αν και αρχικά ο όγκος των 311 -μεγάλου σχήματος και πυνκογραμμένων- σελίδων δημιουργεί κάποιες αναστολές, ο ρέων λόγος τού συγγραφέα μαγνητίζει τον αναγνώστη. Γενικά, μπορεί το "Δυο φορές ξένος" να ενθουσιάσει τους εραστές τής Ιστορίας αλλά το σημντικώτερο χαρακτηριστικό του είναι ότι διαβάζεται με ιδιαίτερη ευχαρίστηση και από όλους τους άλλους αναγνώστες. Φυσικά, σ' αυτό συντελεί και η θαυμάσια μετάφραση της Βίκης Ποταμιάνου.
Για να κλείσουμε τούτη την παρουσίαση, ας ξεκαθαρίσουμε ότι το "Δυο φορές ξένος" δεν είναι εύκολο βιβλίο. Δεν διαβάζεται με την ταχύτητα ενός αστυνομικού μυθιστορήματος. Απαιτεί την προσοχή τού αναγνώστη αλλά τον αποζημιώνει με το παραπάνω, καθώς σίγουρα τον κάνει να αισθάνεται σοφώτερος όταν το ολοκληρώσει. Δεν ξέρω αν οι εκδόσεις "Ποταμός" θα μπορούσαν να το τιμολογήσουν χαμηλότερα από τα 24 ευρώ (21,6 στα καλά βιβλιοπωλεία) αλλά για βιβλία τέτοιας σπουδαιότητας η τιμή -πιστέψτε με- δεν παίζει (και δεν πρέπει να παίζει) πρωτεύοντα ρόλο.
ΥΓ: Μετά την ανάγνωση, αναζητείστε την διαρκείας περίπου 50 λεπτών ταινία-ντοκυμανταίρ των Ανδρέα Αποστολίδη & Γιούρι Αφέρωφ με τίτλο "Δυο φορές ξένος", η οποία είναι βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο που μόλις παρουσιάσαμε. Μεταξύ άλλων, μιλάει και ο ίδιος ο Μπρους Κλαρκ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου