"Το Κοινωνικό Συμβόλαιο"

Αν, ανάμεσα στις χιλιάδες βιβλία που έχω διαβάσει, έπρεπε να ξεχωρίσω τα τρία που με έχουν σημαδέψει περισσότερο, δεν θα δυσκολευόμουν να επιλέξω. Τα αναφέρω με την σειρά που τα διάβασα: "Οι Άθλιοι", "Το Κοινωνικό Συμβόλαιο", "Το Κεφάλαιο". Επειδή και τα τρία είναι γνωστά σε όποιον διαθέτει στοιχειώδη παιδεία, φαντάζει αδόκιμο να μιλήσουμε για κάποιο απ' αυτά σε τούτη την γωνιά. Όμως, χάρη σε μια εξαιρετική δουλειά των εκδόσεων "Πόλις", θεωρώ ότι επιβάλλεται να ξαναπάρουμε στα χέρια μας "Το Κοινωνικό Συμβόλαιο", του Ζαν-Ζακ Ρουσσώ.

Πράγματι, "Το Κοινωνικό Συμβόλαιο" ευτύχισε να γνωρίσει και στα ελληνικά μια θαυμάσια, από κάθε πλευρά, έκδοση. Τα εύσημα ανήκουν στην Βασιλική Γρηγοροπούλου, η οποία όχι απλώς μας παραδίδει μια αψεγάδιαστη μετάφραση (σε συνεργασία με τον Αλφρέδο Σταϊνχάουερ) αλλά προσθέτει μια εκτενή εισαγωγή και ένα εκτενέστατο επίμετρο, υψηλού επιστημονικού επιπέδου και τα δυο. Δεν θέλω να μειώσω την παλιότερη μετάφραση του έργου από τον Νίκο και την Δανάη Κουχτσόγλου, η οποία είχε κυκλοφορήσει στα τέλη της δεκαετίας του '50 από τις εκδόσεις Δαρεμά (αλλωστε, χάρη σ' εκείνη την έκδοση γνώρισα τον Ρουσσώ). Όμως, εκείνη η προσπάθεια δεν μπορεί να συγκριθεί με την έκδοση στην οποία αναφέρομαι σήμερα.

Εν πάση περιπτώσει, παρ' ότι σήμερα "Το Κοινωνικό Συμβόλαιο" δείχνει την ηλικία του (πρωτοκυκλοφόρησε το 1762), παραμένει ένα ιστορικό φιλοσοφικό κείμενο, το οποίο δικαίως χαρακτηρίστηκε ως "Ευαγγέλιο του Διαφωτισμού" και "Μανιφέστο της Γαλλικής Επανάστασης". Εδώ, ο Ρουσσώ εισάγει την έννοια της γενικής βούλησης: "Καθένας από εμάς θέτει από κοινού το πρόσωπό του και όλη τη δύναμή του υπό την ανώτατη καθοδήγηση της γενικής βούλησης, και ως σώμα δεχόμαστε κάθε μέλος ως αδιαίρετο μέρος του συνόλου". H γενική βούληση μεταφράζεται επίσης στην αρχή της κυριαρχίας, η οποία είναι αναπαλλοτρίωτη, αδιαίρετη και αναλλοίωτη: "Η κυριαρχία, εφ' όσον είναι η άσκηση της πολιτικής βούλησης, δεν μπορεί ποτέ να απαλλοτριωθεί...Η πολιτική ισχύς μπορεί κάλλιστα να μεταβιβαστεί, η βούληση όμως όχι".

Φυσικά, "Το Κοινωνικό Συμβόλαιο" δεν έγινε δεκτό με χαρά από το κατεστημένο εκείνης της εποχής. Ο Ρουσσώ κυνηγήθηκε και τα βιβλία του απαγορεύτηκαν. Δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά, από την στιγμή που οι ιδέες του ήσαν ανατρεπτικές: "(Το νομοθετικό έργο) είναι μια ιδιαίτερη και υπέρτατη λειτουργία που δεν έχει τίποτα κοινό με την ανθρώπινη εξουσία... Όποιος ασκεί εξουσία σε ανθρώπους δεν πρέπει να θέτει και τους νόμους, ούτε όποιος θέτει τους νόμους πρέπει να ασκεί εξουσία σε ανθρώπους. Διαφορετικά, οι νόμοι του, υπηρέτες των παθών του, θα διαιώνιζαν τις αδικίες του... Όταν ο Λυκούργος έδωσε τους νόμους στην πατρίδα του, πρώτα παραιτήθηκε από βασιλιάς...".

Νομίζω ότι είπα πολλά για ένα έργο εγνωσμένης αξίας. Θα επιμείνω, όμως, στο εξαιρετικό υλικό τής επιμελήτριας-μεταφράστριας Βασιλικής Γρηγοροπούλου. Χωρίς να παραβλέπω τις εμπεριστατωμένες σημειώσεις της, τον πίνακα όρων, το χρονολόγιο και την εκτεταμένη βιβλιογραφία, ειδικά το 60 σελίδων επίμετρό της θα μπορούσε κάλλιστα να σταθεί ως αυθύπαρκτο σύγγραμμα με τον τίτλο "Πολιτεία και Ελευθερία". Εξ άλλου, από τις 332 σελίδες αυτού του βιβλίου, το κείμενο του Ρουσσώ μόλις που καταφέρνει να καλύψει τις μισές. Οι άλλες μισές συνιστούν από μόνες τους επαρκή δικαιολογία για να ξοδέψουμε κάπου 18 ευρώ ώστε να προσθέσουμε με καμάρι αυτή την έκδοση στην βιβλιοθήκη μας.