"Η φάρμα των ζώων"

Στην σημερινή βιβλιοπαρουσίαση επιτρέψτε μου μια μικρή εισαγωγή. Ανήκω σ' εκείνους που πιστεύουν ότι δεν υπάρχει βιβλίο το οποίο δεν πρέπει να διαβαστεί λόγω των όσων περιέχει. Με απλά λόγια: δεν θεωρώ ότι κανένα βιβλίο δεν πρέπει να μπαίνει σε index prohibitorum και να πέφτει θύμα λογοκρισίας. Οι ιδέες πρέπει να είναι σαν τον άνεμο: να κυκλοφορούν ελεύθερα, έστω κι αν δημιουργούν προβλήματα. Άλλωστε, στην πραγματική δημοκρατία, σύμφωνα με τον ανεπανάληπτο Βολταίρο, όσο κι αν διαφωνείς με όσα λέει κάποιος, οφείλεις να υπερασπίζεσαι το δικαίωμά του να τα λέει. Αυτά τα ολίγα ως εισαγωγή και συνεχίζω.

Σήμερα θα αναφερθώ σε ένα κλασσικό και πολυδιαβασμένο (τουλάχιστον τα παλιότερα χρόνια) βιβλίο ενός διάσημου βρεττανού συγγραφέα, του Έρικ Μπλαιρ, ο οποίος πέρασε στην ιστορία με το λογοτεχνικό του ψευδώνυμο Τζωρτζ Όργουελ. Βέβαια, το σημαντικώτερο έργο τού Όργουελ είναι το περίφημο "1984", αλλά εδώ θα μιλήσουμε για το παρεξηγημένο "Η φάρμα των ζώων", το οποίο πρωτοκυκλοφόρησε το 1944. Υποθέτω ότι πολλοί το έχουν ήδη διαβάσει. Για τους υπόλοιπους, όμως, ας πούμε δυο λόγια για την υπόθεση:

Βρισκόμαστε στην Αγγλία, αρχές του περασμένου αιώνα. Σε ένα αγρόκτημα τα ζώα επαναστατούν κατά της ανθρώπινης τυραννίας, εκδιώκουν τον άνθρωπο-αφεντικό τους και αναλαμβάνουν την αυτοδιαχείριση της φάρμας. Μέσα σε ένα κλίμα ισότητας και αδελφοσύνης, λοιπόν, τα ζώα αρχίζουν την οικοδόμηση της κοινωνίας τους, βάζοντας ορισμένους όρους, σημαντικώτεροι των οποίων είναι δύο: "κανένα ζώο δεν επιτρέπεται να σκοτώσει άλλο ζώο" και "όλα τα ζώα είναι ίσα".

Όλα δείχνουν θαυμάσια, σαν σε όνειρο. Μόνο που σιγά-σιγά το όνειρο ξεφτίζει. Ανάμεσα στα ζώα αρχίζουν να ξεχωρίζουν τα γουρούνια, ως ευφυέστερα και, ανάμεσα σ' αυτά, ξεχωρίζουν δυο: ο Ναπολέων και ο Σνόουμπωλ. Παρ' ότι "όλα τα ζώα είναι ίσα", ο Ναπολέων και ο Σνόουμπωλ ερίζουν συνεχώς για την θέση τού ηγέτη τής φάρμας. Τελικά, ο Ναπολέων, υποστηριζόμενος από μια ομάδα φανατισμένων σκύλων, εκδιώκει τον Σνόουμπωλ και μένει μόνος κι αδιαφιλονίκητος ηγέτης. Με τον καιρό, ο Ναπολέων γίνεται παντοδύναμος και οι όροι που ρυθμίζουν την ζωή στην φάρμα αλλάζουν. Για παράδειγμα, τώρα πια "κανένα ζώο δεν επιτρέπεται να σκοτώσει άλλο ζώο χωρίς λόγο" και "όλα τα ζωα είναι ίσα αλλά μερικά ζώα είναι πιο ίσα από τα άλλα".

Επί δεκαετίες, "Η φάρμα των ζώων" θεωρήθηκε ως αντικομμουνιστικό (για την ακρίβεια: αντισταλινικό) βιβλίο: η επανάσταση των ζώων ταυτοποιήθηκε με την επανάσταση του 1917, ο Ναπολέων με τον Στάλιν, ο Σνόουμπωλ με τον Τρότσκι κλπ. Η δυτική προπαγάνδα μπορεί να έθαβε το "1984" αλλά συνιστούσε ολόθερμα αυτό το έργο τού Όργουελ στους μαθητές, μιας και -υποτίθεται πως- αναπαριστά θαυμάσια την σκληρότητα του Στάλιν. Προσωπικά, θυμάμαι ότι στα μέσα της δεκαετίας τού '70 υποχρεώθηκα να το διαβάσω (στα αγγλικά, παρακαλώ!) στο φροντιστήριο αγγλικών όπου πήγαινα (μια ώρα κάθε βδομάδα μάθημα "Animal Farm"...ήμαρτον).

Φυσικά, η αλήθεια είναι διαφορετική. Ο ίδιος ο Όργουελ ξεκαθαρίζει ότι δεν πήγε ποτέ στην Σοβιετική Ένωση και όσα γνωρίζει γι' αυτήν προέρχονται από δημοσιεύματα. Εξ άλλου, δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι ο συγγραφέας εμφορείται από την μαρξιστική-κομμουνιστική ιδεολογία σε σημείο να πηγαίνει εθελοντής στο πλευρό των δημοκρατικών κατά τον ισπανικό εμφύλιο. Επίσης, πρέπει να θυμόμαστε ότι "Η φάρμα των ζώων" γράφτηκε κατά την διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, δηλαδή σε μια περίοδο τελείως ακατάλληλη για να μιλήσει κάποιος περί "σταλινικών εγκλημάτων" και πάντως πολύ πριν εκδηλωθούν οι περίφημες "σταλινικές εκκαθαρίσεις". Λεπτομέρεια: ο Όργουελ δεν "δολοφονεί" τον Σνόουμπωλ, κάτι που θα είχε κάνει αν είχε στο μυαλό του τον Τρότσκι, ο οποίος πέθανε 4 χρόνια πριν βγει το βιβλίο.

Τα πράγματα είναι πολύ απλούστερα. Το δαιμόνιο μυαλό τού Όργουελ συλλαμβάνει τον κίνδυνο εκφυλισμού της κομμουνιστικής επανάστασης σε ένα οπορτουνιστικό σύστημα ελεγχόμενο από μια ολιγομελή κομματική νομενκλατούρα και αυτό ακριβώς περιγράφει. Δείτε τα τελευταία κεφάλαια, όπου ο Ναπολέων αρχίζει να συναλλάσσεται με τις διπλανές φάρμες και να επιδίδεται σε οικονομικά αλισβερίσια με τους ανθρώπους, ενώ παράλληλα μαθαίνει να περπατάει στα δυο πισινά του πόδια και να ντύνεται σαν αυτούς. Και τώρα, παραλληλίστε τα όσα ακολούθησαν τον θάνατο του Στάλιν στην Σοβιετική Ένωση και τον τρόπο με τον οποίο το Σοβιετικό κράτος άρχισε τις συναλλαγές με την δύση, χάρη στην οπορτουνιστική στροφή που πάρθηκε με τις αποφάσεις τού 20ου συνεδρίου τού ΚΚΣΕ το 1956.

Τελικά, "Η φάρμα των ζώων" δεν καταγγέλει αλλά προειδοποιεί και προφητεύει. Κι αν κάπου ενοχλεί...διάβολε, αυτό δεν είναι που πρέπει να κάνει ένα βιβλίο; Ή, μήπως, η ενόχληση δεν είναι πάντοτε προαπαιτούμενο κάθε αντίδρασης;

Εν πάση περιπτώσει, "Η φάρμα των ζώων" παραμένει ένα κλασσικό μυθιστόρημα, το οποίο αξίζει να διαβαστεί από τους πάντες. Κυκλοφορεί σε μια ευπαρουσίαστη έκδοση από τον "Κάκτο" και οι 140 σελίδες της (μαζί με το σημείωμα της μεταφράστριας και τον πρόλογο του ίδιου του Όργουελ στην ουκρανική έκδοση) κυλούν αβίαστα σαν νεράκι. Όσο για την τιμή, χαμογελάστε: στα καλά βιλιοπωλεία θα δώσετε 6 ευρώ και θα πάρετε και ρέστα. Σκέφτεστε τίποτε καλύτερο για την παραλία;