Το τέλος τού καπιταλισμού (;!)

Ακούμε συχνά να γίνονται συγκρίσεις ανάμεσα στην σοβούσα καπιταλιστική κρίση και σε προηγούμενες, κυρίως δε με εκείνη του 1929. Αν και όλες οι αναλύσεις συμφωνούν ότι η τρέχουσα κρίση είναι μεγαλύτερη από κάθε προηγούμενη, η δική μου εκτίμηση είναι περισσότερο ακραία: η τωρινή κρίση δεν είναι δυνατόν να συγκριθεί με καμμία προγενέστερη. Όχι μόνο επειδή το μέγεθος και οι επιπτώσεις της είναι ασύγκριτα μεγαλύτερα αλλά επειδή αυτή η κρίση έχει μια ριζική διαφορά από όλες τις παλαιότερες: τούτη την φορά επλήγη η κολώνα τού καπιταλισμού, οι τράπεζες.

Η κατάσταση σήμερα είναι τόσο τραγική για τον καπιταλισμό ώστε για πρώτη φορά αισθάνονται τόσο πολύ δικαιωμένοι όσοι διατείνονται ότι πλησιάζει το τέλος του. Βέβαια, για το τέλος τού καπιταλισμού έχουν μιλήσει ο Μαρξ (πριν ενάμιση αιώνα), ο Λένιν (πριν έναν αιώνα), ο Κάστρο (πριν μισό αιώνα) κι άλλοι πολλοί, αλλά μέσα στα λόγια τους υπήρχε -σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό- και η ελπίδα πως θα συνέβαινε κάτι τέτοιο. Σήμερα δεν πρόκειται περί ελπίδας πλέον. Είναι απλώς διαπίστωση. Κι επειδή σε τούτο το ιστολόγιο δεν συνηθίζουμε τα τσιτάτα, ας δώσουμε μερικές εξηγήσεις.

Πριν ξεκινήσουμε, ας βάλουμε ένα χρήσιμο χρονικό ορόσημο: 15 Σεπτεμβρίου 2008. Είναι η ημέρα η οποία θεωρείται ως απαρχή τής τρέχουσας καπιταλιστικής κρίσης, μιας κι εκείνη την ημέρα κηρλυχθηκε σε πτώχευση η Lehman Brothers. Επίσης, ας έχουμε κατά νου ότι η Lehman Brothers πτώχευσε επειδή βρέθηκε εκτεθειμένη σε τοξικά προϊόντα ύψους 600 δισ. δολλαρίων (σκάρτα 480 δισ. ευρώ).

Με την πτώση τής Lehman Brothers, σύσσωμος ο καπιταλιστικός κόσμος συγκλονίστηκε. Βλέπετε, όλοι ήξεραν ότι η χρεωκοπία τής Lehman Brothers ήταν απλώς ένα απόστημα που άνοιξε ενώ η πραγματική πληγή ήταν πολύ μεγαλύτερη και σύντομα θα άρχιζε να πυορροεί. Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα άρχισαν να ανακοινώνονται μέτρα ανάσχεσης της κρίσης, η οποία απειλούσε να εξαπλωθεί σε ολόκληρο τον κόσμο. Όμως, όλα τα φάρμακα που τέθηκαν στην διάθεση του βαρειά άρρωστου καπιταλισμού απεδείχθησαν τόσο αποτελεσματικά όσο η ασπιρίνη στο εγκεφαλικό. Μετά από σχεδόν 4 χρόνια "θεραπείας", η κατάσταση του ασθενούς έχει επιδεινωθεί δραματικά:

(1) Τότε (δηλαδή στις 15 Σεπτεμβρίου 2008), εκτός από την Lehman Brothers, υπήρχαν μεν και κάποια άλλα χρηματοπιστωτικά μαγαζιά σε δεινή κατάσταση (π.χ. Citibank, Freddie Mac, Morgan Stanley κλπ) αλλά το "σύστημα" εξακολουθούσε να δουλεύει κι έδειχνε να διαθέτει τους απαραίτητους αποσβεστήρες των αναμενομένων κραδασμών. Σήμερα, ολόκληρος ο πλανήτης δονείται με το φάσμα τής χρεωκοπίας όχι μόνο να πλανάται πάνω από εκατοντάδες τράπεζες σε όλες τις ηπείρους αλλά και να χτυπάει την πόρτα ολόκληρων κρατών.

(2) Η κοιτίδα τού καπιταλισμού, οι Ηνωμένες Πολιτείες, έχουν πάψει να αποτελούν ασφαλές στήριγμα. Η χώρα η οποία κάποτε διέθετε απεριόριστα κεφάλαια για την παλινόρθωση του καπιταλιστικού κόσμου μετά την λαίλαπα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, σήμερα μοιάζει ζαλισμένη. Τα στοιχεία που δημοσιεύει η ίδια η κυβέρνηση των ΗΠΑ σχετικά με την πορεία τού ομοσπονδιακού ελλείμματος είναι αποκαλυπτικά: από 161 δισ δολλάρια κατά το 2007, το έλλειμμα ανέβηκε σε 459 δισ. το 2008 και άγγιξε το 1,5 τρισεκατομμύριο κατά το 2009, μένοντας από τότε σταθερά γύρω στο 1,3 τρισ. κάθε χρόνο. Κάπως έτσι, το χρέος των ΗΠΑ αναμένεται εφέτος να πλησιάσει τα 16,5 τρισ., αυξημένο κατά 65% σε σχέση με το 2008. Με τέτοια χάλια πλέον, οι ΗΠΑ δεν μπορούν ούτε σκέψη να κάνουν για οποιαδήποτε αύξηση δαπανών θα μπορούσε να τονώσει την παραπαίουσα οικονομία.

(3) Τότε, όταν πάρθηκαν τα πρώτα μέτρα ανάσχεσης της κρίσης, οι λαϊκές αντιδράσεις ήσαν περιορισμένες, κυρίως ανάμεσα στους φτωχοδιάβολους των ΗΠΑ που έβλεπαν να χάνουν τα σπίτια τους. Σήμερα, με την παγκόσμια καταιγίδα μέτρων κοινωνικής αναλγησίας, εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπων σε ολόκληρο τον κόσμο επαναστατούν εκφράζοντας την δυσαρέσκειά τους είτε στις κάλπες είτε στους δρόμους.

(4) Μέχρι τότε, το βασικό παιχνίδι των κεντρικών τραπεζών σ' όλον τον κόσμο ήταν η ρύθμιση της κυκλοφορίας τού χρήματος, κυρίως μέσω της αυξομείωσης των επιτοκίων. Με το ξέσπασμα της κρίσης, όμως, η αποτελεσματικότητα αυτού του εργαλείου απεδείχθη μηδαμινή. Έτσι, προκειμένου να συγκρατήσουν την επαπειλούμενη κατάρρευση των μονοπωλίων, οι τέσσερις μεγαλύτερες κεντρικές τράπεζες του πλανήτη (η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, η πολιτειακή Fed, η Bank of Japan και η Bank of England) έχουν αποδυθεί σε ένα δίχως ιστορικό προηγούμενο όργιο εκτύπωσης χρήματος. Κι όμως, όλο αυτό το φρεσκοκομμένο χρήμα φαίνεται να εξαφανίζεται σε κάποιο αόρατο πηγάδι δίχως πάτο.

Σε όλα αυτά, δεν πρέπει να ξεχνάμε να συνυπολογίσουμε δυο σημαντικά δεδομένα. Πρώτον: τότε οι παραπαίουσες τράπεζες βρίσκονταν αποκλειστικά στις ΗΠΑ, ενώ σήμερα όλες οι χώρες τού κόσμου έχουν προβληματικές τράπεζες (δείτε την πρόσφατη περιπέτεια των ελληνικών συνεταιριστικών τραπεζών και τις τελευταίες εξελίξεις στο ισπανικό τραπεζικό σύστημα). Και, δεύτερον, τότε -υποτίθεται πως- υπήρχε κάποιο οπλοστάσιο μέτρων θεραπείας, το οποίο σήμερα έχει εφαρμοστεί σχεδόν στο σύνολό του κι έχει αποδειχθεί απολύτως ανεπαρκές.

Μετά από όσα αναφέραμε, θεωρώ πως δεν έχουν άδικο όσοι υποστηρίζουν ότι ο καπιταλισμός όχι απλώς είναι βαρύτατα ασθενής αλλά δεν έχει ελπίδα ανάνηψης. Στην σκέψη τής ευτυχίας ότι πρόκειται να βιώσουμε το τέλος τού καπιταλισμού, θα συμφωνήσω μαζί τους με όλη μου την καρδιά. Άντε, με το καλό και καλά σαράντα!