Ένα αντιπαραγωγικό απόγευμα

Αναζητώντας πηγές και υλικό για την σειρά των κειμένων περί προσφύγων του 1922, η οποία μόλις ολοκληρώθηκε, έζησα για άλλη μια φορά την "ενδιαφέρουσα" εμπειρία τού να ξοδεύεις ατελείωτες ώρες στο ψάξιμο, μόνο και μόνο για να... μη γράψεις έστω μια λέξη! Καθώς, λοιπόν, χαλαρώνει η ένταση των προηγούμενων ημερών, ελάτε να σας περιγράψω αυτή την εμπειρία και, επ' ευκαιρία, να κουτσομπολέψουμε και λίγο!

Όλα άρχισαν όταν διάβασα σε κάποια ιστοσελίδα την εξής πρόταση: "Ενώ ο βουλευτής Σπετσών Περικής Μπουρμπούλης θα πεί το 1934 στους πρόσφυγες βουλευτές ότι οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης «είναι πιο Ρωμιοί από σας»". Πολύ ενδιαφέρον και πολύ πιασάρικο απόσπασμα αλλά αυτό το ιστολόγιο έχει ένα χούι: δεν δημοσιεύει τίποτε χωρίς πρώτα να το ελέγξει. Είπα, λοιπόν, να διασταυρώσω την πληροφορία και άρχισα να ψάχνω. Τί τό 'θελα; Εντάξει, το "Περικής" είναι τυπογραφικό λάθος. Έλα, όμως, που, όσο κι αν έψαχνα, από Περική σηκωνόμουν και σε Περική έπεφτα! Άρα, με ό,τι κι αν εύρισκα μπροστά μου, είχα να κάνω σαφώς με κόπυ-πέιστ και, μάλιστα, της κακιάς ώρας αφού δεν βρέθηκε έστω ένας αντιγραφέας να προσθέσει ένα λάμδα και να διορθώσει ένα λάθος που βγάζει μάτι. Ποιό ήταν, όμως, το αρχικό κείμενο, μπας και βγάλω άκρη αρχίζοντας από αυτό;

Οι 180 αναπαραγωγές ενός λάθους

Συνεχίζοντας το ψάξιμο και πηγαίνοντας πίσω στον χρόνο, πέτυχα τα Πρακτικά τού 5ου Συμποσίου τού "Κέντρου Σπουδής και Ανάδειξης Μικρασιατικού Πολιτισμού (ΚΕ.ΜΙ.ΠΟ)", που διοργανώθηκε στην Νέα Ιωνία τον Νοέμβριο του 2011. Ανάμεσα στους εισηγητές εκείνου του Συμποσίου ήταν και ο γνωστός ιστορικός Βλάσης Αγτζίδης, ο οποίος στην εισήγησή του χρησιμοποίησε ακριβώς και κατά λέξη την επίμαχη φράση. Το καλύτερο: το λάθος τού "Περική" υπάρχει στα πρακτικά! Επί τέλους, βρήκα την πηγή τού κακού! Και, μάλιστα, όπως ήλπιζα,  ο Αγτζίδης δίνει σχετική παραπομπή: "Η φράση αυτή θα ειπωθεί στη συνεδρίαση της Βουλής της 24ης Ιανουαρίου 1934 και θα καταγραφεί στην Εφημερίς των Συζητήσεων, σελ. 990. αναφ. από Γ. Θ. Μαυρογορδάτος, Μελέτες και Κείμενα για την περίοδο 1909-1940, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα, χ.χ., σελ. 78.". Τόμπολα!

Τον Μαυρογορδάτο τον ξεχνάω προσωρινά. Κυριακή απόγευμα... ποιός έχει όρεξη να αφήσει το ραχάτι του σπιτιού του και να τρέχει στο γραφείο του να ψάχνει τις βιβλιοθήκες; Ας προσπαθήσω καλύτερα να ψάξω στο διαδίκτυο για την "Εφημερίδα των Συζητήσεων". Κάμποση ώρα αργότερα, διαπιστώνω ότι αυτή η εφημερίδα είναι μεν διαθέσιμη στην βιβλιοθήκη τής βουλής αλλά έχει ψηφιοποιηθεί μέχρι το 1894. Οπότε;... Οπότε αποφασίζω να κοιτάξω τα πρακτικά τής Βουλής, που έχουν ψηφιοποιηθεί!

Αμ' έπος, αμ' έργον: Πρακτικά Συνεδριάσεων Βουλής - Περίοδος Δ - Σύνοδος Α Τόμος 2, Συνεδρίαση 99, 24/1/1934, σελίδα 1702... 1703... 1704... 1712: "Π.ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΗΣ...". Ώπα! Μπουρμπούλης ή Μπούμπουλης; Νέο ψάξιμο... νέο μπέρδεμα! Περικλής Μπουρμπούλης δεν υπάρχει! Υπάρχουν, όμως, ένας Περικλής Μπούμπουλης και ένας Κοσμάς Μπουρμπούλης, ο πρώτος βουλευτής με το Λαϊκό Κόμμα τού Τσαλδάρη και ο δεύτερος γερουσιαστής με το Κόμμα των Ελευθεροφρόνων τού Ιωάννη Μεταξά. Προφανώς, ο Αγτζίδης αναφέρεται στον Περικλή Μπούμπουλη, αφού ο άλλος δεν βρίσκεται στην βουλή το 1934. Ωραία ως εδώ, έβγαλα άκρη. Ας διαβάσω τώρα τα πρακτικά. Κι είναι και πολλά, π' ανάθεμά τα... Ευτυχώς, διαπιστώνω ότι έχουν πολλή πλάκα!

Η βουλή συζητάει πρόταση της κυβέρνησης να ιδρυθεί Νομός Κιλκίς και γίνεται ο κακός χαμός. Η μεν αντιπολίτευση (βενιζελικοί κλπ) κατηγορεί την κυβέρνηση ότι φτιάχνει καινούργιο νομό με κομματικά κριτήρια, η δε συμπολίτευση (Λαϊκό Κόμμα, Μεταξάς κλπ) κατηγορεί τους αντιπάλους της ότι δεν θέλουν τον νέο νομό για τον ίδιο ακριβώς λόγο. Κάποια στιγμή, παίρνει τον λόγο ο βουλευτής τού Λαϊκού Κόμματος Γεώργιος Μπακόπουλος. Αντιγράφω από την σελίδα 1730:

Γ. ΜΠΑΚΟΠΟΥΛΟΣ. (...) Αντισυνταγματικόν είναι αυτό που εκάματε σεις να χωρίσετε τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης εις Συλλόγους. Δεν δύνασθε να ομιλήτε με τοιαύτην περιφρόνησιν διά τους Ισραηλίτας [σ.σ.: εννοεί τους εβραίους της Θεσσαλονίκης] οι οποίοι συνετέλεσαν εις την ανάπτυξιν του πολιτισμού. Θα είναι ανιστόρητος εκείνος ο οποίος θα ομιλήση εναντίον των Ισραηλιτών. Διαμαρτύρομαι εν ονόματι της νοημοσύνης τών εκ Μικράς Ασίας ανθρώπων τους οποίους νομίζετε αναξίους να εκλέξουν τους αντιπροσώπους των (...)
ΕΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΗΣ. Υπεραμύνεσθε των Ισραηλιτών οι οποίοι εθεωρήθησαν εις όλα τα κράτη ως αναρχικά στοιχεία.
Π. ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΗΣ. Δεν επιτρέπεται κύριε Πρόεδρε να υβρίζωνται εις την αίθουσαν ταύτην οι Ισραηλίται.

Αυτό ήταν όλο! Σε 49 μεγάλες σελίδες πυκνογραμμένων πρακτικών δεν υπάρχει καμμία άλλη αναφορά σε "Ισραηλίτες". Βέβαια, αυτό δεν αποκλείει να γύρισε ο Μπούμπουλης και, πάνω στα νεύρα του, να πέταξε το "είναι πιο Ρωμιοί από σας" σ' εκείνον τον ηλίθιο που απεκάλεσε συλλήβδην τους εβραίους "αναρχικά στοιχεία", δίχως να το πάρει χαμπάρι ο πρακτικογράφος. Άλλωστε, θα στοιχημάτιζα ότι στην αίθουσα γίνεται φασαρία και γι' αυτό ο πρακτικογράφος δεν κατάφερε να εντοπίσει τον ηλίθιο, καταφεύγοντας στο αόριστο "είς βουλευτής". Όμως, σε καμμία περίπτωση δεν προκύπτει ότι ο Μπούμπουλης εκστόμισε την συγκεκριμένη ατάκα εναντίον των προσφύγων βουλευτών εν γένει, άσχετα με το τι μπορεί να γράφει εν είδει κουτσομπολιού η -άσχετη με την επίσημη βουλή- "Εφημερίς των Συζητήσεων".

Για να δούμε τώρα τι έβγαλε το ψάξιμο γι αυτόν τον Περικλή Μπούμπουλη. Κατ' αρχήν, ήταν γόνος της μεγάλης σπετσιώτικης οικογενείας των Μπουμπούληδων και δισέγγονος της ηρωίδας του '21 Λασκαρίνας Μπουμπουλίνας, η οποία ήταν υδραία αλλά παντρεμένη με Μπούμπουλη. Υπήρξε εκ των ιδρυτών του Παναθηναϊκού, ποδοσφαιριστής και παράγοντάς του μέχρι το 1928, οπότε και διεγράφη με πρόταση του Απόστολου Νικολαΐδη, ο οποίος τον κατηγόρησε ως προδότη της ομάδας. Η αλήθεια είναι ότι ο Μπούμπουλης έπεσε σε δυσμένεια επειδή πολιτευόταν με το φιλοβασιλικό Λαϊκό Κόμμα ενώ ο Παναθηναϊκός τασσόταν επίσημα στο πλευρό τού Βενιζέλου. Άλλωστε, τότε πρόεδρος της ομάδας ήταν ο Παντελής Καρασεβδάς, βουλευτής των Φιλελευθέρων και στενός φίλος τού Βενιζέλου.

Περισσότερο ενδιαφέρον απεδείχθη το ψάξιμο για τον εθνικόφρονα βουλευτή Κεφαλληνίας και γερουσιαστή Κοσμά Μπουρμπούλη. Διαβάζω ότι διετέλεσε υφυπουργός παρά τω πρωθυπουργώ από 26/12/1936 έως 20/4/1941, όταν οι γερμανοί κατέλαβαν την χώρα. Δηλαδή, έμεινε στην θέση του και μετά τον θάνατο του Μεταξά, επί κυβερνήσεως Κορυζή. Γιατί, όμως, το 1936 ο Μεταξάς τον έκανε υφυπουργό στις 26 Δεκεμβρίου ενώ βρισκόταν στην εξουσία από τις 4 Αυγούστου; Διότι τότε ο δικτάτορας ήρθε σε ρήξη με τον ως τότε υφυπουργό του, τον Αλέξανδρο Παπαχελά. Ώπα! Ποιος είναι αυτός; Νέο ψάξιμο!

Το πρώτο φύλλο της δισεβδομαδιαίας "Εφημερίδος των Συζητήσεων" (11 Αυγούστου 1870)

Ο Αλέξανδρος Παπαχελάς, λοιπόν, ήταν ο επικεφαλής μηχανικός τής αγγλικών συμφερόντων ηλεκτρικής εταιρείας Πάουερ, προσωπικός φίλος και δεξί χέρι τού εθνικιστή συνταγματάρχη και πολιτικού Θεόδωρου Σκυλακάκη, παππού του ομώνυμου σημερινού υφυπουργού δημοσιονομικής πολιτικής. Ο Σκυλακάκης ήταν κολλητός με τον Μεταξά κι έτσι ο Παπαχελάς γνωρίστηκε με τον δικτάτορα και ανέλαβε θέση-κλειδί στην κυβέρνηση της 4ης Αυγούστου.

Θεία τού Αλέξανδρου Παπαχελά (αδελφή του πατέρα του) ήταν η Σοφία Παπαχελά, σύζυγος του Καίσαρα Καστοριάδη και μητέρα τού Κορνήλιου. Αδελφός του ήταν ο Ευγένιος Παπαχελάς, δεξί χέρι τού Στυλιανού Παττακού, ο οποίος έχει πλέξει στα βιβλία του επανειλημμένως το εγκώμιο τού Ευγένιου για τις υπηρεσίες του στην "Επανάσταση". Και, όπως έχετε ήδη υποψιαστεί, εγγονός του είναι ο -γνωστός μας από την Καθημερινή και τον Σκάι- δημοσιογράφος Αλέξης Παπαχελάς. Σαν να λέμε, ο Αλέξης είναι μακρινός ανηψιός τού Καστοριάδη...

Γιατί, όμως, ο Μεταξάς απομάκρυνε τον Παπαχελά; Και, μάλιστα, όχι απλώς τον απομάκρυνε αλλά τον κατηγόρησε για συνωμοσία και φιλογερμανισμό, τον δίκασε και τον εξόρισε, μαζί με τον κολλητό του τον Σκυλακάκη; Όπως ισχυρίστηκε πολύ αργότερα ο ίδιος ο Παπαχελάς, τον έφαγαν διάφορα κυκλώματα όταν επιχείρησε να εξυγιάνει τα δημόσια έργα. Κι επειδή η Ιστορία αρέσκεται στην ειρωνεία, κατευθυντήριος νους εκείνων των κυκλωμάτων, που έφαγαν τον παππού τού σημερινού δημοσιογράφου, ήταν ένας... δημοσιογράφος, ο μυστικοσύμβουλος του Μεταξά Ιωάννης Διάκος, εκδότης της φυλλάδας "Εφημερίς των Ελλήνων". Ο Διάκος είχε αποκτήσει το προσωνύμιο "βδέλλα", επειδή έπαιρνε μίζες από παντού αλλά αυτό δεν τον εμπόδισε να γίνει αργότερα σύμβουλος και του πρωθυπουργού Αλέξανδρου Παπάγου...


Αυτά παθαίνεις όταν ξεκινάς το ψάξιμο. Αρχίζεις με τους πρόσφυγες του 1922 και καταλήγεις στον Παπαχελά τού Αλαφούζου, αφού περάσεις πρώτα από την ίδρυση του Νομού Κιλκίς, τον προπολεμικό Παναθηναϊκό, τον Μεταξά και την χούντα. Ξεκινάς να γράψεις δυο αράδες και, τελικά, ξοδεύεις ένα ολόκληρο κυριακάτικο απόγευμα δίχως να γράψεις λέξη για το θέμα που σε απασχολεί και που για χάρη του άρχισες το ψάξιμο. Πιο αντιπαραγωγικό δεν γίνεται!

------------------------------------
Σημείωση (update 29/3/2020)

Η αλήθεια είναι ότι ο καθηγητής Γιώργος Μαυρογορδάτος είναι ακριβής. Παραπέμπει στην επίσημη στενογραφική "Εφημερίδα των Συζητήσεων της Βουλής" (και όχι στην απλή "Εφημερίδα των Συζητήσεων", όπου παραπέμπουν οι αντιγραφείς), αναφέροντας επί λέξει:

Στη σχετική συζήτηση, ο Βενιζελικός Ηλ. Παπαδόπουλος κατηγόρησε την κυβέρνηση Τσαλδάρη: «Ενεκολπώθητε τους Εβραίους και διώχνετε τους πρόσφυγας». Αλλά τότε ο Αντιβενιζελικός βουλευτής Σπετσών Περικλής Μπούμπουλης δεν δίστασε να πει στους πρόσφυγες βουλευτές, για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης: «Είναι πιο ρωμηοί από σας!» (Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής, 24 Ιανουαρίου 1934, σσ. 990 και 993).

Το παραπάνω απόσπασμα είναι από το τελευταίο βιβλίο τού Γιώργου Μαυρογορδάτου "Μετά το 1922" (Πατάκης, 2017). Η εν λόγω σημείωση προστέθηκε στο αρχικό κείμενο μετά από επικοινωνία τού καθηγητή με το ιστολόγιο.