Η μάχη της Ηλεκτρικής (13/10/1944)

Ώρα 9.45' το πρωί της 12ης Οκτώβρη του 1944. Τα ναζιστικά στρατεύματα αποχωρούν απ' την Αθήνα. Ο λαός αρχίζει να βγαίνει στους δρόμους. Οι μάχες όμως δεν έχουν τελειώσει. Τέσσερα τάγματα του 1ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ στον Πειραιά έχουν μερόνυχτα να κλείσουν μάτι. Από τις αρχές του Σεπτέμβρη η διοίκηση του 1ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ έχει την πληροφορία ότι οι γερμανοί έχουν υπονομεύσει όλες τις βιομηχανικές και λιμενικές εγκαταστάσεις στον Πειραιά και έχουν αποφασίσει να τις τινάξουν στον αέρα ταυτόχρονα με την αποχώρηση των δυνάμεών τους. Η επιδίωξή τους αυτή θα μπορούσε να υλοποιηθεί αναίμακτα, καθώς ήδη ο στρατιωτικός διοικητής Αττικής στρατηγός Παναγιώτης Σπηλιωτόπουλος και οι άγγλοι είχαν δώσει εντολή να μην αναλάβει καμιά επιθετική ενέργεια ο ΕΛΑΣ κατά των γερμανών όταν θα αποχωρούσαν από την Αθήνα.

Η εντολή αυτή δεν ήταν από φιλάνθρωπα αισθήματα. Οι αστικές δυνάμεις στην Ελλάδα και οι βρεττανοί σύμμαχοί τους είχαν πολύ καθαρή άποψη για την επόμενη μέρα της απελευθέρωσης. Έχοντας αταλάντευτο ταξικό κριτήριο και ένστικτο, προετοίμαζαν την επόμενη μέρα, δηλαδή την ομαλή διαδοχή από την τριπλή κατοχή και την επαναφορά των κομμάτων της αστικής τάξης στην εξουσία. Ένας λαός οπλισμένος, χειραφετημένος και με τις βασικές, στρατηγικές επιχειρήσεις στα χέρια του, οι οποίες κατά βάση διέθεταν ένοπλη εργατική φρουρά, τους ήταν εμπόδιο. Επιπρόσθετα, όλες οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις -και ο Άξονας και οι Σύμμαχοι- είχαν πολύ καθαρό ότι σε καμιά των περιπτώσεων η Σοβιετική Ενωση δεν θα έπρεπε να αποκτήσει πρόσβαση στην Ανατολική Μεσόγειο, σε ένα κρίσιμο γεωστρατηγικό τμήμα, μέσω μιας εξουσίας όπου κουμάντο σ' αυτόν τον τόπο θα έκανε ο ίδιος ο λαός.

Το 6ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ με στρατιωτικό διοικητή τον Σωτήρη Κύβελο και καπετάνιο τον Νίκανδρο Κεπέση, από τις αρχές του Σεπτέμβρη ακόμα, διατάσσει τις δυνάμεις του έτσι που να κρατηθεί ο Πειραιάς κάτω από τον έλεγχο του ΕΛΑΣ και να δοθεί μάχη για τη σωτηρία των υποδομών. Στη διάθεσή τους έχουν 280 ντουφέκια και 20 αυτόματα, σχεδόν τίποτα μπροστά στην υπεροπλία της Βέρμαχτ, που διέθεσε ειδικά για την προστασία της ομάδας που θα έκανε την ανατίναξη ένα τάγμα με βαριά πυροβόλα, όλμους και τανκς. Είχαν στήσει τέσσερα πυροβόλα στο κέντρο της πόλης, τον Προφήτη Ηλία, και στον Καραβά της Κοκκινιάς.

Το πρώτο τάγμα, του 6ου Συντάγματος, με διοικητή τον "Νώντα" (τον έφεδρο υπολοχαγό Πέτρο Ευσταθόπουλο) και καπετάνιο τον Αλέκο Βαρυτιμίδη, παίρνει διάταξη στην περιοχή από Ηλεκτρικό Σταθμό και Ρετσίνα έως το Πέραμα. Στην ευθύνη του έχει τα εργοστάσια Παπαστράτος, Αλευρόμυλοι, Λιπάσματα, Τσιμέντα και Ηλεκτρική (Πάουερ). Όλα υπονομευμένα με εκρηκτικά. Ειδικά για την Ηλεκτρική ο ΕΛΑΣ γνωρίζει από τον αρχιτεχνίτη ότι το εργοστάσιο είναι υπονομευμένο με τέσσερις τόννους εκρηκτικά. Μέσα στο εργοστάσιο δρα ήδη σε απόλυτη παρανομία ο λόχος Ηλεκτρικής του ΕΛΑΣ με επικεφαλής τον Σωτήρη Καλαμπόκη. Στον Ευσταθόπουλο δίνεται διαταγή να κρατηθεί ειδικά το εργοστάσιο της Ηλεκτρικής πάση θυσία.

Ο πρώτος λόχος του τάγματος, με τους Αντώνη Αντύπα και Βασίλη Λαγωνίκα στη διοίκηση, κρατά από Ταμπούρια προς Πειραιά, ο δεύτερος με τον Βασίλη Βεζυρόπουλο κρατά από την Αμφιάλη έως και το ύψωμα του Αγ. Γεωργίου (αυτός κρατά την Ηλεκτρική), ο τρίτος λόχος με τον Χρήστο Ιωακειμίδη είναι στην Ευγένεια και κρατά το ύψωμα αριστερά (νοτιοανατολικά) της Ηλεκτρικής και ο 4ος με τους Αριστείδη Σπύρου και Δικαίο Κατσικαδάκο κρατά από οδό Κυδωνίων έως τον Αγ. Διονύση στο λιμάνι.

Ο χρόνος μετρούσε αντίστροφα καθώς, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Σωτήρη Κύβελου, ο ΕΛΑΣ γνώριζε ότι η ανατίναξη των εργοστασίων θα γίνει στις 12 Οκτώβρη στις 3 το μεσημέρι. Έπρεπε να εξουδετερωθεί το κέντρο ανατίναξης, δηλαδή το σημείο στο οποίο κατέληγαν όλες οι καλωδιώσεις. Αυτό βρισκόταν στη διασταύρωση Οδυσσέως και Ευαγγελιστρίας. Ήταν ένα τσιμεντένιο οχυρό βάθους 4-5 μέτρων. Παραμονές της επιχείρησης αυτομόλησε γερμανός αξιωματικός και παρέδωσε στον ΕΛΑΣ το σχέδιο των καλωδιώσεων. Ταυτόχρονα, ο ΕΛΑΣ εξασφάλισε από τις δυνάμεις των ιταλών την παράδοση των όπλων τους στις δικές του δυνάμεις ενώ εργάτες του λιμανιού αρπάζουν πυρομαχικά από τις γερμανικές αποθήκες.

Συγκροτήθηκε επίλεκτο τμήμα από το 4ο τάγμα του ΕΛΑΣ, που ήταν στο κέντρο του Πειραιά, με τη συνδρομή του ΕΛΑΝ και επικεφαλής τον έφεδρο ανθυπολοχαγό Μιλτιάδη Αλικάκο και τον καπετάνιο του τάγματος Σωτήρη Καλαμπόκη. Με βάση το σχέδιο, την νύχτα 11 προς 12 Οκτώβρη έκοψαν τα καλώδια στα σημεία διασταύρωσης στην οδό 2ης Μεραρχίας και Κολοκοτρώνη, από τα οποία θα ανατινάζονταν η Σχολή Ναυτικών Δοκίμων, το Τελωνείο και η αριστερή πλευρά του λιμανιού. Έκοψαν επίσης τα καλώδια στη γέφυρα του Αη-Διονύση, από τα οποία θα τινάζονταν η δεξιά πλευρά του λιμανιού, τα Λιπάσματα και η Ηλεκτρική. Χαμογελώντας, το πρωί ο Καλαμπόκης παραδίδει στη διοίκηση του 6ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ τυλιγμένα σε εφημερίδα τα κομμένα καλώδια.

Οι γερμανοί στέλνουν περίπολο στα Ταμπούρια για την επανασύνδεση των καλωδίων. Γίνεται μάχη κατά την οποία αφήνουν στον τόπο 3 νεκρούς και όλα τα υλικά τους. Είχε προηγηθεί μάχη το πρωί της 11 Οκτώβρη στην ίδια την Ηλεκτρική, καθώς οι γερμανοί συνέλαβαν 4 ελασίτες την ώρα που έκαναν αποναρκοθέτηση στην ευρύτερη περιοχή και τους έκλεισαν στο εργοστάσιο. Το εργοστάσιο κυκλώθηκε από δυνάμεις του ΕΛΑΣ και οι γερμανοί κινούν τμήματά τους για ενίσχυση από το εργοστάσιο της ΚΟΠΗ (*). Αρχίζει σφοδρή μάχη μπροστά στο νεκροταφείο της Ανάστασης. Οι γερμανοί αναγκάζονται να υποχωρήσουν, με τον ΕΛΑΣ να μετρά τους πρώτους τρεις νεκρούς του σ' αυτήν την επιχείρηση. Οι 4 ελασίτες αφήνονται ελεύθεροι, παραδίδεται η γερμανική φρουρά του εργοστασίου και εγκαθίσταται φρουρά από τον ΕΛΑΣ.

Στις 3 το μεσημέρι της 12ης Οκτώβρη, καθώς οι ανατινάξεις δεν μπορούν να γίνουν, οι γερμανοί στέλνουν τμήματα να κάνουν ανατινάξεις με νάρκες. Κατορθώνουν να κάνουν μόνο μία σ' έναν γερανό στο λιμάνι. Ο Πειραιάς είναι ήδη ολόκληρος στα χέρια του ΕΛΑΣ. Η μάχη όμως δεν έχει τελειώσει. Από τη Θηβών, γερμανικά τμήματα κατεβαίνουν στον Πειραιά. Στη Λεύκα γίνεται μάχη. Αναγκάζονται να υποχωρήσουν, όμως ο ΕΛΑΣ μετρά ανάμεσα στους νεκρούς του τον ίδιο τον διοικητή του Τάγματος Σωτήρη Καλαμπόκη, που είχε κόψει τα καλώδια, και τον καπετάνιο του ΕΛΑΝ Π. Καβαλιεράτο. Ηταν το τίμημα για να σωθεί από την ανατίναξη η μεγάλη περιστρεφόμενη "πλάκα" του ΟΣΕ.

Το ίδιο βράδυ, δώδεκα με μία τη νύχτα, ξημερώνοντας η Παρασκευή 13 του μήνα, γερμανικό τμήμα με 60 επίλεκτους και 4 βαριά πυροβόλα ανατινάζει αποθήκες της Shell στο Ικόνιο του Περάματος κι από 'κει κατευθύνεται προς την Ηλεκτρική. Το ΕΑΜ και η ΕΠΟΝ καλούν το λαό να στήσει οδοφράγματα για να εμποδιστεί η κάθοδος των τανκς που αρχίζουν να κατεβαίνουν από το Δαφνί. Όλοι οι δρόμοι κλείνουν. Σε βοήθεια των μαχητών του ΕΛΑΣ έρχονται οπλισμένοι εργάτες της Ηλεκτρικής, υπό τον μηχανικό υπηρεσίας Βενιζέλο Αποστολίδη. Ανάμεσά τους και ο Βασίλης Βέγγος, πατέρας του Θανάση. Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ καθηλώνουν τις δυνάμεις των γερμανών στη γέφυρα ανάμεσα στο Σαπουνάδικο και τους Μύλους του Αγ. Γεωργίου.

Η μάχη κρατά δυόμιση ώρες και τελειώνει με 11 νεκρούς γερμανούς στρατιώτες, 21 τραυματίες και τους υπόλοιπους 24 αιχμαλώτους. Ανάμεσα στους τελευταίους βρίσκεται και ο διοικητής τους Χανς Λίντερμαν. Ο ΕΛΑΣ μετρά άλλους οκτώ νεκρούς σ' αυτήν τη μάχη. Μαζί με τους τρεις της προηγούμενης μέρας, γίνονται έντεκα: Αντώνης Καλαποθάκος (γραμματέας της εργοστασιακής οργάνωσης του ΕΑΜ), Νέστορας Γεωργιάδης (εργάτης της Ηλεκτρικής), Δημήτρης Μαργαρώνης, Ιωάννης Ηλιόπουλος, Παναγιώτης Κοσμίδης, Γρηγόρης Μεγγίσογλου, Συρίγος Παπάζογλου, Γιώργος Γκιόρδας, Ανδρέας Κουνούπας, Παναγιώτης Μαυρομμάτης και Ακρίτας Τοροσιάδης. Η κηδεία τους γίνεται στις 16 Οκτώβρη με πάνδημη συμμετοχή.

Ο διευθυντής του εργοστασίου της Ηλεκτρικής Γεωργιάδης, στην επιστολή που απεύθυνε στις 18 Οκτωβρίου προς τον διοικητή του ΕΛΑΣ Πειραιά, αναφέρει μεταξύ άλλων: "Με μεγάλη συγκίνηση σπεύδουμε να εκφράσουμε τη βαθύτατη ευγνωμοσύνη του προσωπικού του Εργοστασίου της Ηλεκτρικής Εταιρείας για την πολύτιμη και σωτήρια βοήθεια που πρόσφερε ο ηρωικός στρατός του ΕΛΑΣ κατά την ημέρα της 13^ης Οκτωβρίου για την απόκρουση της βαρβάρου γερμανικής επιθέσεως. Και η συναίσθηση ότι εκάματε το καθήκον σας προς την πατρίδα είναι η μόνη σας ικανοποίηση. Κλαίμε μαζί σας τους ένδοξους νεκρούς και η μνήμη τους, ας είσθε βέβαιοι, δεν θα σβηστεί από το χρόνο που φθείρει τους θνητούς".

Υστερόγραφο πρώτο: Μετά τα Δεκεμβριανά και παρά τα ωραία λόγια του Γεωργιάδη, η διοίκηση της Ηλεκτρικής απέλυσε τον Βασίλη Βέγγο, αποδίδοντάς του ευθύνη για τις ζημιές που υπέστησαν οι εγκαταστάσεις από την μάχη στην οποία συμμετείχε...

Υστερόγραφο δεύτερο: Φεύγοντας τότε από την Ελλάδα, οι γερμανοί έβαλαν στο μάτι την Ηλεκτρική, η οποία αποκτήθηκε το 1961 από την ΔΕΗ. Σήμερα που ξανάρχονται, έχουν βάλει στο μάτι την ΔΕΗ...

--------------------------------------------------
(*) Στρατιωτικό εργοστάσιο που κατασκεύαζε είδη ιματισμού και υπόδησης για τις ανάγκες του στρατού ξηράς. Εκεί βρισκόταν και το στρατιωτικό χημείο.