Κάποτε, κάποιοι πρόσφυγες... (3)

Ενώ το ταξίδι μας στο 1922 συνεχίζεται, σήμερα θα κάνουμε μια κοντινή εκδρομή λίγα χρόνια πιο πίσω, κάπου στα μέσα τού Νοεμβρίου του 1918. Στις 11 του μηνός, σε ένα βαγόνι στην γαλλική Κομπιέν, η Γερμανία υπογράφει την άνευ όρων συνθηκολόγησή της και έτσι τερματίζεται τυπικά ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος. Οι τελικές διευθετήσεις (ο θεός να τις κάνει διευθετήσεις... τέλος πάντων) θα γίνονταν με τις πέντε συνθήκες των Παρισίων (Βερσαλλιών, Αγίου Στεφάνου, Νεϊγύ, Τριανόν και Σεβρών), οι οποίες θα υπογράφονταν διαδοχικά από τον Ιούνιο του 1919 έως τον Ιούλιο του 1923.

Κι ενώ οι νικητές ετοιμάζονται να κατασπαράξουν το αιμάσσον κουφάρι τής Γερμανίας και των συμμάχων της, ο Ελευθέριος Βενιζέλος τρώει με μανία τα νύχια του και ξύνει το κεφάλι του, προσπαθώντας να βρει κάποιον τρόπο για να τσιμπήσει κι αυτός το κατιτίς του. Τα πράγματα δεν είναι εύκολα διότι η Ελλάδα βγήκε στον πόλεμο μόλις το καλοκαίρι του 1917, οπότε δεν μπορούσε να προσδοκά σημαντικό μερίδιο από τα λάφυρα. Άμα, όμως, υπάρχει καλή καρδιά, όλα γίνονται! Πάμε να δούμε πώς;

Πριν καλά-καλά στεγνώσει το μελάνι, με το οποίο έβαλαν τις υπογραφές τους ο στρατάρχης Φος και ο Ματίας Έρτζμπεργκερ σ' εκείνο το βαγόνι στην Κομπιέν, οι γάλλοι αποφασίζουν να τα βάλουν με έναν ακόμη μεγάλο εχθρό τους, μεγαλύτερο κι από την Γερμανία. Ήταν η Ρωσσία, όπου έχει ήδη επικρατήσει η επανάσταση των μπολσεβίκων. Καθώς το φάντασμα του κομμουνισμού πλανιέται όλο και πιο έντονα πάνω από την Ευρώπη, η Γαλλία δείχνει αποφασισμένη να τσακίσει την ρωσσική αρκούδα πριν το κομμουνιστικό δηλητήριο αρχίσει να μεταδίδεται προς δυσμάς.

Ο δαιμόνιος γάλλος πρωθυπουργός Ζωρζ Κλεμανσώ αντιλαμβάνεται τι έχει ο Βενιζέλος στο μυαλό του και ρίχνει το δόλωμα: η Δύση θα εκτιμήσει ανάλογα κάθε σύμπραξη και βοήθεια στις επερχόμενες στρατιωτικές επιχειρήσεις κατά των "ερυθρών" στην Κριμαία. Ο Βενιζέλος τσιμπάει αμέσως το δόλωμα και δεσμεύεται να θέσει τρεις μεραρχίες στην διάθεση οποιασδήποτε στρατιωτικής επιχείρησης με συμμαχικό χαρακτήρα. Και κάπως έτσι, η μικρά πλην τιμία Ελλάς έστειλε τα παιδιά της να χύσουν το αίμα τους, άνευ λόγου και αιτίας, στην χερσόνησο της Κριμαίας. Οι δε έλληνες της περιοχής είδαν τον εθνικό στρατό ως "απελευθερωτή" από τους "κακούς κομμουνιστές" (βοηθούσης και της απαραιτήτου προπαγάνδας, φυσικά!) και του πρόσφεραν αμέριστη βοήθεια.

25 Μαρτίου 1919: Ο κόκκινος στρατός μπαίνει στην Οδησσό, απελευθερώνοντάς την από τους έλληνες.

Δυστυχώς για τον Βενιζέλο αλλά και για τον Κλεμανσώ, η προσπάθεια για "εξαγωγή δημοκρατίας" στην Ρωσσία δεν βάσταξε παρά λίγους μήνες και έληξε άδοξα. Στις 31 Μαρτίου 1919, η γαλλική διοίκηση ειδοποιεί την ελληνική κυβέρνηση ότι η εκστρατεία τερματίζεται και δίνει προθεσμία μόλις τεσσάρων ημερών στους ελληνικής καταγωγής μονίμους κατοίκους της περιοχής να προετοιμαστούν για την επόμενη μέρα. Τέσσερις μόνον ημέρες για να συμμαζέψουν... τι; Τα ασυμμάζευτα; Το μόνο που τους μένει ώστε να γλιτώσουν την τιμωρία για την αντεπαναστατική τους στάση, είναι όχι να συμμαζέψουν αλλά να μαζέψουν και να φύγουν κακήν-κακώς. Επικρατεί πανικός. Οι έλληνες ζητούν απεγνωσμένα βοήθεια από τα προξενεία αλλά εισπράττουν μια κυνική απάντηση υπό την μορφή ερωτήματος: "προτιμάτε την περιουσία σας ή την ζωή σας;".

Πίσω, στην Ελλάδα, ο κόσμος δεν έχει πάρει χαμπάρι. Ο Βενιζέλος βλέπει από νωρίς ότι τα πράγματα πάνε κατά διαβόλου και επιβάλλει λογοκρισία, κόβοντας και διαστρεβλώνοντας τις κακές ειδήσεις από το μέτωπο. Ακόμη και οι τραυματίες δεν επαναπατρίζονται αλλά στέλνονται στην Πόλη, για να μη δημιουργηθούν "κακαί εντυπώσεις".

Στην Κριμαία, δεν αργεί να αρχίσει η εκκένωση. Ο Ευθύμιος Κανελλόπουλος, πρεσβευτής και ύπατος αρμοστής στην Κωνσταντινούπολη, συμφωνεί με τους γάλλους να παραμείνουν οι πρόσφυγες προσωρινά στην Πόλη αλλά σύντομα αποφασίζεται η αποστολή τους στην Θεσσαλονίκη. Οι πρώτες αφίξεις καταλαμβάνουν τον ντόπιο πληθυσμό εξαπίνης. Ο Κανελλόπουλος μιλάει για 26.000 πρόσφυγες αλλά η Οδησσός κάνει λόγο για 50.000 έως 60.000. Οι λαϊκές αντιδράσεις αρχίζουν. Η κυβέρνηση πανικοβάλλεται. Ο Βενιζέλος προτείνει στους γάλλους τέσσερις εναλλακτικούς τόπους εγκατάστασης των προσφύγων: δυτική Κριμαία, Τραπεζούντα, Κωστάντζα, Κωνσταντινούπολη. Η Γαλλία απορρίπτει και τις τέσσερις προτάσεις.

Είναι σαφές ότι η κυβέρνηση προσπαθεί με κάθε τρόπο να αποτρέψει την εισροή των προσφύγων. Με απλά λόγια: για την κυβέρνηση, οι έλληνες πρόσφυγες της Κριμαίας είναι ανεπιθύμητοι στην Ελλάδα. Αυτά που ακούγονται από επίσημα χείλη, είναι αποκαλυπτικά:

- Η παρουσία των προσφύγων ενταύθα θα εδημιούργει ηθικόν και υλικόν κλονισμόν. (Αλέξανδρος Διομήδης, αναπληρωτής υπουργός εξωτερικών) 

- Η εδώ άφιξις τοιούτων προσφύγων φοβούμαι ότι θα γεννήση δυσαρέστους εντυπώσεις εις την κοινήν γνώμην, μάλιστα δε τερατολογίας και ψευδολογίας πολλάς από τα εργαστήρια των αντιδραστικών. (Εμμανουήλ Ρέπουλης, αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός εσωτερικών) 

- Σημαντικόν μέρος των εν Ρωσσία Ελλήνων προσέκειτο εις το καταλυθέν τσαρικόν καθεστώς και, ως αντελήφθην, τα πνεύματα των εκείθεν ερχομένων, υπό το κράτος της πληξάσης αυτούς δυστυχίας, είναι ήκιστα ευνοϊκώς διατεθειμένα υπέρ ημών. Φοβούμαι δε, ως εκ τούτου, μη ούτοι αποτελέσωσι εν Ελλάδι στοιχείον εκμεταλλεύσιμον επί εσωτερικής ανωμαλίας. (Ευθύμιος Κανελλόπουλος, πρεσβευτής και ύπατος αρμοστής στην Κωνσταντινούπολη)

Λίγο αργότερα, ο Ρέπουλης τηλεγραφεί στον Βενιζέλο:

-Έφθασεν ήδη Κωνσταντινούπολιν ατμόπλοιον κομίζον τους πρώτους πεντακοσίους, προοριζομένους δια Θεσσαλονίκην... Τοιαύτη τώρα εδώ αθρόα μεταφορά χιλιάδων προσφύγων θα έκαμνε δυσάρεστον εντύπωσιν, λαμβανομένων μάλιστα υπ' όψιν και των αφηγήσεων αυτών, τας οποίας δεν γνωρίζομεν τι θα είνε, και την εκμετάλλευσιν υπό αντιδραστικών... Οπωσδήποτε δέον να παρέλθη τουλάχιστον χρόνος τις, ώστε να τους φέρωμεν κατά δόσεις και όχι αθρόως. Τοιουτοτρόπως θα δυνηθώμεν να δώσωμεν ημείς εις αυτούς και τας αναγκαίας οδηγίας, ώστε παρουσία των να χρησιμοποιηθή κατά αντιπολιτευομένων και κατά Μπολσεβικισμού.

Και ο Βενιζέλος συμφωνεί:

- Εάν γίνη δεκτή η πρότασις περί τμηματικής μεταφοράς, μειούται η τυχόν κακή εντύπωσις και παρέχεται χρόνος προς λήψιν καταλλήλων μέτρων και ανακούφισιν κοινής γνώμης.

Μέχρι τα τέλη Απριλίου 1919, θα φτάσουν στην Θεσσαλονίκη κάπου είκοσι καράβια με είκοσι χιλιάδες πρόσφυγες. Για την προσωρινή στέγασή τους, ο γάλλος στρατιωτικός διοικητής Θεσσαλονίκης κατά τον Α' Π.Π. Λουί Φρανσέ ντ' Εσπερέ (κατά τους λογίους, Δεσπεραί) παραχωρεί τα γαλλικά στρατιωτικά νοσοκομεία στην Μίκρα, συνολικής χωρητικότητας 5.000 κλινών. Οι υπόλοιποι βολεύονται όπως-όπως σε πρόχειρα παραπήγματα στην "συνοικία των Πύργων" (ή "συνοικία των Εξοχών" ή, απλώς, Χαμηδιέ), νοτιοανατολικά τής πόλης. Σύντομα, η κυβέρνηση κάνει δεκτό το αίτημα των προσφύγων να τους επιτραπεί να μεταναστεύσουν στις ιδιαίτερες πατρίδες τους, αφού πολλοί κατάγονταν από τον Πόντο, την Πόλη, τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου κλπ. Έτσι, οι περισσότεροι φεύγουν.

Απρίλιος 1919: Πρόσφυγες από την Κριμαία στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης

Φαίνεται ότι, έστω και κουτσά-στραβά, το πρόβλημα με τους πρόσφυγες οδεύει προς την λύση του και ο Βενιζέλος έχει κάθε λόγο να ανασαίνει με ανακούφιση. Πολύ περισσότερο δε, αφού περιμένει και την ανταμοιβή του από τους γάλλους για την συμμετοχή τής χώρας στην εκστρατεία της Κριμαίας: την Σμύρνη! Τότε, ο "μεγάλος εθνάρχης" δεν μπορούσε να φανταστεί ότι ενάμισυ χρόνο αργότερα θα έχανε τις εκλογές και στις 5 Νοεμβρίου 1920 θα έπαιρνε τον Ρέπουλη και θα έφευγαν στο Παρίσι ως αυτοεξόριστοι...

Επίλογος. Από τα παραπάνω, είναι σαφές ότι "πρόσφυγες εκ Ρωσσίας" υπήρξαν αλλά όχι το 1922, όπως έγραψε η εφημερίδα "Εμπρός". Το εκ Ρωσσίας πρόβλημα δημιουργήθηκε και τακτοποιήθηκε (όπως τακτοποιήθηκε, εν πάση περιπτώσει) τρία χρόνια νωρίτερα.

Να προσφέρω και ένα κερασάκι, ως υστερόγραφο; Ένα από τα προβλήματα των προσφύγων, που έπρεπε να επιλύσει ο Βενιζέλος, ήταν τα χρήματα που έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες. Ο "εθνάρχης" έτρεμε στην ιδέα ότι τα ρωσσικά ρούβλια θα διοχετεύονταν στην αγορά, ανατρέποντας τις ισορροπίες. Όπως ξεκαθάρισε ο ίδιος, "είναι απολύτως αδύνατον να αναλάβη το κράτος την ευθύνην ανταλλαγής των ρουβλίων προς δραχμάς". Τελικά, πολύ καιρό μετά, η ισοτιμία ορίστηκε στο εξευτελιστικό "τέσσερα ρούβλια η δραχμή", αντί του φυσιολογικού "δυόμισυ δραχμές το ρούβλι". Ήταν το τελευταίο χαστούκι που δέχτηκαν οι "πρόσφυγες εκ Ρωσσίας". Βέβαια, μέσα στην επόμενη τριετία θα έχανε και η δραχμή το 85% της αξίας της αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία...

Θα συνεχίσουμε.