Από το Δόγμα Τρούμαν στο Σχέδιο Containment

Χτες, είδαμε αυτούσιο το διάγγελμα του Τρούμαν με το περίφημο Δόγμα του, δίχως σχόλια. Μόνη σημείωσή μας ήταν ότι, σύμφωνα με την πλειοψηφία των ιστορικών, αυτό το διάγγελμα απετέλεσε την απαρχή τού Ψυχρού Πολέμου. Νομίζω, όμως, πως η δουλειά μας θα μείνει μισή αν δεν προσθέσουμε μερικές ιστορικές πληροφορίες και δυο-τρία σχόλια.

Ας θυμηθούμε ότι το Δόγμα εξαγγέλθηκε στις 12 Μαρτίου 1947. Στις πολιτικές κουίντες των ΗΠΑ επικρατεί αναβρασμός και ανησυχία γιατί τα μηνύματα που έρχονται απ' έξω δεν είναι καθόλου καλά. Η Ευρώπη έχει μόλις βγει από έναν ιδιαίτερα βαρύ χειμώνα, τον βαρύτερο από τις αρχές τού αιώνα, γεγονός που προμηνούσε αυξημένη πείνα σε μια καθημαγμένη ήπειρο, η οποία ήδη πεινούσε λόγω του καταστροφικού πολέμου που είχε βιώσει. Κι επειδή "το στομάχι είναι η φωνή των λαών", η Ουάσιγκτον φοβάται ότι οι πεινασμένοι ευρωπαίοι θα κάνουν καμμιά κουτουράδα, την οποία και θα εκμεταλλευτούν αλλά και θα υποθάλψουν οι σοβιετικοί. Ήδη, οι πρώτες μεταπολεμικές εκλογές στις ευρωπαϊκές χώρες (κυρίως σε Γαλλία και Ιταλία) δείχνουν έντονη ενίσχυση των κομμουνιστικών κομμάτων.

Σύσκεψη στον Λευκό Οίκο υπό τον Χάρρυ Τρούμαν (αριστερά). Δεύτερος από δεξιά ο Τζωρτζ Κένναν (1947). (*)

Οι πολιτειακοί σπεύδουν να χαράξουν σχέδιο αντίδρασης στην διαφαινόμενη σοβιετική απειλή. Το βάρος πέφτει στις πλάτες τού έμπειρου διπλωμάτη Τζωρτζ Κένναν, διευθυντή πολιτικού σχεδιασμού στο υπουργείο εξωτερικών. Τον Φεβρουάριο του 1946, όταν υπηρετούσε ακόμη στην πρεσβεία των ΗΠΑ στην Μόσχα, ο Κένναν έστειλε στην Ουάσιγκτον το περίφημο "Μακρύ Τηλεγράφημά" του, όπου έκανε για πρώτη φορά λόγο περί ενός σχεδίου περιορισμού τής σοβιετικής επιρροής. Τώρα ο Κένναν αναπτύσσει αυτό το σχέδιο, το οποίο παίρνει την ονομασία Containment (= Περιορισμός). Σύμφωνα με τα στοιχεία που συλλέγει και μελετά ο Κένναν, τον μεγαλύτερο κίνδυνο διάβρωσης από τον κομμουνισμό διατρέχουν οι χώρες τής κεντρικής Ευρώπης και η Μεγάλη Βρεττανία. Έτσι, το σχέδιο Containment καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι ΗΠΑ έπρεπε να συνδράμουν όσο το δυνατόν συντομώτερα τις κυβερνήσεις αυτών των χωρών, βοηθώντας τις οικονομίες τους να ανακάμψουν γρήγορα ώστε να αποκρούσουν το φάσμα τής πείνας και της εξαθλίωσης που πλανιόταν πάνω από τους λαούς τους.

Παράλληλα, στο Στέιτ Ντηπάρτμεντ φτάνουν άλλα δυο ανησυχητικά μηνύματα. Και τα δυο στις 21 Φεβρουαρίου 1947. Το πρώτο προέρχεται από το Φόρεϊν Όφφις και ενημερώνει την Ουάσιγκτον ότι στις 31 Μαρτίου η Μεγάλη Βρεττανία θα διακόψει κάθε βοήθεια προς την Ελλάδα, λόγω της δεινής οικονομικής κατάστασης στην οποία έχει βρεθεί η ίδια. Η αλήθεια είναι ότι οι βρεττανοί πάλευαν από καιρό να μοιραστούν με τους πολιτειακούς τις δουλειές στην ανατολική Μεσόγειο αλλά τα γεράκια δεν βιάζονταν να βοηθήσουν τον λέοντα που ξεψυχούσε: γιατί να συνεταιριστούν αφού ήταν ζήτημα χρόνου να τα κληρονομήσουν όλα;

Το δεύτερο μήνυμα έχει ως αποστολέα τον Λόυ Χέντερσον, διευθυντή του Γραφείου Υποθέσεων Εγγύς Ανατολής. Πρόκειται για μια έκθεση τόσο σοβαρή ώστε ο υφυπουργός εξωτερικών Ντην Άτσεσον σπεύδει να την παραδώσει ο ίδιος στον υπουργό Τζωρτζ Μάρσαλ κι εκείνος την πάει γραμμή στον πρόεδρο Τρούμαν. Ο Χέντερσον είχε καιρό που ανησυχούσε για την κατάσταση στην Ελλάδα, εκτιμώντας ότι "στην Ελλάδα γίνεται ένα πείραμα που παρατηρούν όλοι οι λαοί του κόσμου, για να βεβαιωθούν κατά πόσο η αποφασιστικότητα των δυτικών δυνάμεων να αντισταθούν στην επίθεση είναι ανάλογη με την αποφασιστικότητα του διεθνούς κομμουνισμού να κατακτήσει νέα εδάφη και νέες βάσεις για παραπέρα επίθεση". Σε τούτη την έκθεση, όμως, είναι κατηγορηματικός: αν η Ελλάδα δεν έπαιρνε αμέσως βοήθεια, η κυβέρνηση θα ανατρεπόταν από τους κομμουνιστές και οι ΗΠΑ θα αντιμετώπιζαν σοβαρό κίνδυνο να χάσουν την επιρροή τους σε όλη την ανατολική Μεσόγειο.

Με αυτά τα δεδομένα, η εξαγγελία τού "Δόγματος Τρούμαν" ήταν ζήτημα χρόνου. Όμως, παρ' ότι ο Τρούμαν έκανε λόγο μόνο για την Ελλάδα και την Τουρκία, σύντομα το πλάνο άνοιξε και στον στόχο τής "ανοικοδόμησης" και "ανασυγκρότησης" μπήκαν όλες οι μη κομμουνιστικές ευρωπαϊκές χώρες. Η ροή χρήματος συνεχίστηκε απρόσκοπτα ως τα τέλη Ιουνίου 1950, όταν ξέσπασε ο πόλεμος στην Κορέα και οι ΗΠΑ άρχισαν να κόβουν κονδύλια για να ενισχύσουν τις δικές τους στρατιωτικές δαπάνες. Φυσικά, οι περικοπές αυξήθηκαν όταν κατά τον Νοέμβριο μπήκε και η Κίνα στον πόλεμο.

Στο μεταξύ, οι σοβιετικοί συνεχίζουν την προσπάθειά τους να αποκτήσουν πρόσβαση στην Μεσόγειο και στα πετρέλαια της Μέσης Ανατολής ενώ δεν κρύβουν την επιδίωξή τους να αλλάξει το καθεστώς των Δαρδανελλίων. Στα πλαίσια αυτά, η σοβιετική διπλωματία ενισχύει τις αποσχιστικές τάσεις των αζέρων και των κούρδων ενώ στο Ιράν βοηθάει το κομμουνιστικό κόμμα Τουντέχ, που παρουσιάζει αξιοθαύμαστη άνοδο και έντονη δραστηριότητα μετά την αποχώρηση των βρεττανών. Όλα αυτά προκαλούν εξαιρετική ανησυχία και εκνευρισμό στις ΗΠΑ. Έτσι, η Ουάσιγκτον σπεύδει να εντάξει την Ελλάδα και την Τουρκία στο Γραφείο Υποθέσεων Μέσης Ανατολής, στο οποίο υπάγεται ήδη το Ιράν και να δρομολογήσει την οικονομική βοήθεια του Σχεδίου Μάρσαλ και στις τρεις χώρες.

Κατ' αυτόν τον τρόπο, με βάση το Δόγμα Τρούμαν και όχημα το Σχέδιο Μάρσαλ, υλοποιήθηκε το σχέδιο Containment του Τζωρτζ Κένναν. Τώρα, πλέον, ένα ανασχετικό τής σοβιετικής επέκτασης δίχτυ είναι απλωμένο από το Ιράν μέχρι την Δυτική Γερμανία, καλύπτοντας ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο. Η "καραντίνα" που ήθελε να επιβάλει ο Ρούζβελτ το 1937 σε Γερμανία και Ιαπωνία, εν τέλει επιβλήθηκε από τον Τρούμαν στην Σοβιετική Ένωση.

Μόσχα, 10/11/1986: Αναμνηστική φωτογραφία αρχηγών κρατών από συνεδρίαση της CoMEcon. (**)

Επίλογος. Τα εκατομμύρια δολλαρίων τού Σχεδίου Μάρσαλ έμοιαζαν με μάννα εξ ουρανού για τους εξουθενωμένους από τον πόλεμο ευρωπαίους. Μάλιστα δε, στην πρώτη συνεδρίαση της Επιτροπής για την Ευρωπαϊκή Οικονομική Συνεργασία (OEEC), η οποία διαχειριζόταν το Σχέδιο, εκδήλωσαν ενδιαφέρον να παραστούν και η Πολωνία με την Τσεχοσλοβακία αλλά επενέβησαν οι σοβιετικοί και τις απέτρεψαν. Τον Ιανουάριο του 1949, ως απάντηση στο Σχέδιο Μάρσαλ και την OEEC, με πρωτοβουλία τής ΕΣΣΔ ιδρύθηκε το Συμβούλιο Αμοιβαίας Οικονομικής Βοήθειας (СЭВ αλλά γνωστό ως CoMEcon) για τις σοσιαλιστικές χώρες.

-------------------------------------------------------
(*) Μεταξύ Τρούμαν και Κένναν κάθεται ο Ρόμπερτ Αμπερκρόμπη Λόβετ, υφυπουργός εξωτερικών και κατοπινός υπουργός άμυνας, ο οποίος θεωρείται από τους πρωτεργάτες τής ίδρυσης του ΝΑΤΟ. Άκρη δεξιά ο Τσαρλς "Τσιπ" Μπόλεν, συνεργάτης του Κένναν στην πρεσβεία των ΗΠΑ στην Μόσχα και κατοπινός πρέσβυς στην ΕΣΣΔ. Η φωτογραφία δημοσιεύθηκε στους Τάιμς της Νέας Υόρκης, αλλά με το μεσαίο αρχικό του Λόβετ να αναγράφεται εσφαλμένα ως "Μ." (Ο Ρόμπερτ Μορς Λόβετ ήταν ο πρώην κυβερνήτης των Παρθένων Νήσων που το 1943 κατηγορήθηκε ως φιλοκομμουνιστής αλλά αθωώθηκε μετά από τριετείς δικαστικούς αγώνες).

(**) Από αριστερά: Γιάνος Κάνταρ (Ουγγαρία), Νικολάε Τσαουσέσκου (Ρουμανία), Έριχ Χόνεκερ (Γερμανική ΛΔ), Μιχαήλ Γκορμπατσόφ (ΕΣΣΔ), Τρούονγκ Τσινχ (Βιετνάμ), Βόιτσεκ Γιαρουζέλσκι (Πολωνία), Φιντέλ Κάστρο (Κούβα), Τοντόρ Ζίβκοβ (Βουλγαρία), Γκούσταβ Χούζακ (Τσεχοσλοβακία), Τζάμπυν Μπάτμουνχ (Μογγολία).