Το αδιέξοδο του καπιταλισμού

Επειδή τις τελευταίες μέρες, με αφορμή την συζήτηση για το χρέος, έχω ακούσει άπειρες ανοησίες, επιτρέψτε μου σήμερα να σας κουράσω λίγο, με την ελπίδα ότι θα καταλάβουμε κάτι (έστω λίγο) από τον τρόπο που λειτουργεί το κύκλωμα χρέους στον καπιταλισμό. Φυσικά, θα πρέπει πάντοτε να έχουμε κατά νου ότι η υπέρτατη αξία τού καπιταλισμού είναι το κέρδος και όλα γίνονται προς δόξαν αυτού και μόνο.

Κατ' αρχήν, έχουμε ένα απλό και εύκολο στην κατανόησή του δεδομένο: κάθε χρέωση δημιουργεί ισόποση πίστωση. Δηλαδή, αν βάλουμε σε μια μεριά όλους όσους χρωστάνε και σε μια άλλη όλους όσους έχουν δώσει δανεικά, τότε το σύνολο των οφειλών των πρώτων θα ισούται προς το σύνολο των απαιτήσεων των δεύτερων. Απλό και κατανοητό ως εδώ; Πάμε παρακάτω.

Σύσκεψη οικονομολόγων για τις τράπεζες (Άνταμ Σμιθ, Καρλ Μαρξ, Γιόζεφ Σουμπέτερ, Τζον Μαίυναρντ Κέυνς)

Σε μια οικονομία (κλειστή ή ανοικτή, δεν έχει σημασία) (*), διακρίνουμε τον Δημόσιο Τομέα (ΔΤ), τον Ιδιωτικό τομέα (ΙΤ) και τα νοικοκυριά (Ν). Σε κάθε τομέα, κάποιοι έχουν χρέη και κάποιοι έχουν απαιτήσεις αλλά το σίγουρο είναι ότι το σύνολο των χρεών ισούται με το σύνολο των απαιτήσεων. Κάποιοι, δηλαδή, βρίσκονται στο συν και κάποιοι στο μείον αλλά το σύνολο των συν ισούται με το σύνολο των μείον. Κι επειδή δεν ξέρουμε ποιος από τους τρεις τομείς είναι πλεονασματικός και ποιος ελλειμματικός και κατά πόσο, μπορούμε να εκφράσουμε την παραπάνω σχέση ως: ΔΤ + ΙΤ + Ν = 0. Για να μείνει αδιατάρακτη αυτή η ισότητα, κάθε φορά που το πλεόνασμα κάποιου από τους τρεις αθροιστέους αυξάνεται, τότε αυξάνεται υποχρεωτικά ισόποσα και το έλλειμμα κάποιου από τους δυο άλλους αθροιστέους ή και των δυο μαζί.

Ας δούμε τώρα τι σημαίνουν πρακτικά όλα αυτά. Αν τα πράγματα δούλευαν ρολόι, θα έπρεπε το Ν να είναι πλεονασματικό και το ΙΤ να είναι ελλειμματικό. Δηλαδή, τα νοικοκυριά θα έπρεπε να καλύπτουν με άνεση τις ανάγκες τους και οι επιχειρήσεις θα έπρεπε να χρειάζονται ξένο χρήμα για να λειτουργήσουν, έτσι ώστε να απορροφούν το πλεόνασμα των νοικοκυριών. Δυστυχώς, η τάση για αύξηση των κερδών έχει δημιουργήσει υπερσυσσώρευση κεφαλαίων, με αποτέλεσμα το ΙΤ να είναι πλεονασματικό και, μάλιστα, κατά πολύ. Έτσι, η διατήρηση της παραπάνω ισότητας συνεπάγεται την αύξηση του ελλείμματος των δυο άλλων αθροιστέων, του ΔΤ και του Ν.

Και την μεν αύξηση του ελλείμματος του Ν την ζούμε στο πετσί μας και την καταλαβαίνουμε. Εκείνο που παραμένει ακατανόητο είναι η επιμονή των "φωτισμένων" οικονομολόγων να αυξήσουν το πλεόνασμα και του ΔΤ, λες και δεν καταλαβαίνουν ότι και αυτό το πλεόνασμα θα εξισορροπήσει μόνο με περαιτέρω αύξηση των ελλειμμάτων του Ν.

Πάμε τώρα να βελτιώσουμε την αρχική μας ισότητα, βάζοντας στο παιχνίδι και τις τράπεζες (Τ). Περιορίζουμε, λοιπόν, το περιεχόμενο του Ιδιωτικού Τομέα στις επιχειρήσεις εκτός τραπεζών και τροποποιούμε την ισότητα σε: ΔΤ + ΙΤ + Τ + Ν = 0. Καλά ως εδώ; Ας πάμε τώρα την σκέψη μας λίγο παρακάτω.

Για να δουλέψει απρόσκοπτα το σύστημα, πρέπει το Τ να είναι πλεονασματικό και, όπως είπαμε, το ΙΤ πρέπει να είναι ελλειμματικό. Με το Τ στο παιχνίδι, πρέπει να είναι ελλειμματικό και το ΔΤ, όσο κι αν αυτό ακούγεται παράδοξο. Μόνο ένας ελλειμματικός Δημόσιος Τομέας μπορεί να απορροφήσει τα πλεονάσματα του Τ, μεταφέροντάς τα στο ΙΤ μέσω του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων. Όλα αυτά, όμως, προϋποθέτουν πλεονασματικό Ν. Πρέπει, δηλαδή, τα νοικοκυριά να έχουν πλεόνασμα, το οποίο να διοχετεύουν στις τράπεζες, απ' όπου θα παίρνει δανεικά το κράτος για την κοινωνική του πολιτική αλλά και για να κάνει έργα, τα οποία θα ενισχύουν τον Ιδιωτικό Τομέα. Κάπως έτσι δούλεψε το σύστημα επί μερικές δεκαετίες μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Σήμερα, η λογική έχει πάει περίπατο. Οι τράπεζες θα έπρεπε να ήσαν πλεονασματικές αλλά είναι ελλειμματικές. Ο Δημόσιος Τομέας είναι μεν ελλειμματικός ορθώς αλλά, παραδόξως, επιδιώκει να γίνει πλεονασματικός. Ο Ιδιωτικός Τομέας, ο οποίος θα έπρεπε να είναι ελλειμματικός, όχι μόνο έχει συσσωρεύσει αμύθητα κεφάλαια αλλά, επειδή δεν υπάρχουν πλέον αρκετές θέσεις υψηλής κερδοφορίας, αρνείται να τα διοχετεύσει ενώ, παράλληλα, στοχεύει κι αυτός στην αύξηση των πλεονασμάτων του. Κι έτσι, για να μη διαταραχτεί η ισότητα που προαναφέραμε, καλούνται τα νοικοκυριά να στηρίξουν με τα ελλείμματά τους τα πλεονάσματα και τους κράτους και των επιχειρήσεων και των τραπεζών.

Χωρίς σχόλια. Προσοχή: τα στοιχεία αφοροῦν την 25ετία πριν την τρέχουσα κρίση!
[Πηγη: U.S. Bureau of Economic Analysis  -  Επεξεργασία, προσαρμογή: Cogito ergo sum]

Θα έλεγε κάποιος ότι είναι καιρός να ξαναπιάσουν ορισμένοι τα βιβλία, αν θέλουν να κάνουν τον καπιταλισμό τους να λειτουργήσει ξανά. Μόνο που εδώ σπάμε τα μούτρα μας σε μια εγγενή και αξεπέραστη αντίφαση: για να πάρει μπρος η καπιταλιστική μηχανή, πρέπει ο Ιδιωτικός Τομέας να γίνει ελλειμματικός, δηλαδή πρέπει να απαρνηθεί την βασική του επιδίωξη, η οποία δεν είναι άλλη από την μεγιστοποίηση των κερδών του. Με άλλα λόγια, για να βγει ο καπιταλισμός από την κρίση, πρέπει να απαρνηθεί την κεντρική του ιδέα και να φάει τις σάρκες του. Η "λύση" θυμίζει ουροβόρο όφι (**). Άτοπο. Άρα, αδιέξοδο.

Τελικά, η απάντηση στις ανοησίες περί των οποίων αναφέρθηκα σην εισαγωγή τού κειμένου έχει δοθεί πεντακάθαρα από μια "ξύλινη γλώσσα": αν κάποιο σύστημα έχει φάει τα ψωμιά του και πρέπει να πεταχτεί πλέον στον σκουπιδοντενεκέ της ιστορίας, αυτό σίγουρα δεν είναι ο κομμουνισμός.

-------------------------------
(*) Σε τελική ανάλυση, το αν μια οικονομία είναι ανοικτή ή κλειστή είναι ζήτημα θέασης.

(**) Αν σε κάποιους το φαινόμενο θυμίζει την περίφημη "δημιουργική καταστροφή" τού Γιόζεφ Σουμπέτερ, θα τους παρακαλέσω να το ξανασκεφτούν. Ο Σουμπέτερ θεωρεί ότι ο καπιταλισμός πρέπει να έχει κοινωνικό προσανατολισμό για να επιβιώσει, αλλιώς θα διολισθήσει προς τον σοσιαλισμό ("Σοσιαλισμός, Καπιταλισμός και Δημοκρατία", εκδόσεις Παπαζήση, 2006).