Εκκλησία και φασισμός (3)

Με δεδομένη την αντίληψη που περιγράψαμε στο προηγούμενο σημείωμά μας, είναι απόλυτα λογικό ότι, κατά την διάρκεια του εμφυλίου, η εκκλησία βλέπει τις εθνικές ένοπλες δυνάμεις ως την νομιμότητα που αγωνίζεται κατά της ανομίας τού Δημοκρατικού Στρατού. Μάλιστα δε, δεν διστάζει να ντύσει αυτή την νομιμότητα με θρησκευτικό μανδύα. Στις ευχετήριες επιστολές που απευθύνει επανειλημμένα προς τους στρατιώτες, ο Δαμασκηνός είναι σαφής: "ως άλλος νέος Ιωσήφ, με τον Χριστόν και την Ελλάδα εις τα στήθη σας, οδηγείσθε από τον Θεόν δια να σώσετε την θρησκείαν και την πατρίδα μας από την αγριότητα και την κακουργίαν του νέου αντιχρίστου Ηρώδου". Και, βεβαίως, με την δύναμη του θεού, η νίκη τους είναι κάτι παραπάνω από σίγουρη, διότι έτσι θα οδηγήσουν "την χριστιανικήν μας πατρίδα, όπως άλλοτε ο Ιωσήφ τον Χριστόν και την Μητέρα Του, εις την Ναζαρέτ της ειρήνης".

Όσο κυλάει ο εμφύλιος, τόσο η αντικομμουνιστική θέση της εκκλησίας γίνεται σαφέστερη. Σύμφωνα με τις εκκλησιαστικές εγκυκλίους, η ημέρα της τελικής νίκης του έθνους θα είναι "ημέρα της ειρήνης και της εθνικής ευτυχίας", που θα μας οδηγήσει σε μια εποχή "προκοπής και δικαιοσύνης" κατά την οποία "θα διορθωθούν τα λανθασμένα, θα αμειφθούν οι άξιοι και θα συγχωρηθούν όσοι, παραπλανηθέντες, απέκοψαν εαυτούς του σώματος της Εκκλησίας και του Έθνους, εάν ειλικρινώς μετανοήσουν και επιστρέψουν εις τον Χριστόν και εις την Ελλάδα". Είναι πλέον σαφές ότι για την εκκλησία υπάρχει αιτιώδης συνάφεια των ιδιοτήτων "χριστιανός" και "έλληνας", ιδιότητες εξ ολοκλήρου ασύμβατες προς την ιδιότητα "κομμουνιστής".

Μακρόνησος. Ο αρχιμανδρίτης Στυλιανός Κορνάρος (μετέπειτα επίσκοπος Νικοπόλεως και Πρεβέζης) "νουθετεί" τους
κρατούμενους. Δίπλα του ο διαβόητος για την ωμότητά του διοικητής της Μακρονήσου Παναγιώτης Σκαλούμπακας.

Το πιο μελανό σημείο σ' αυτή την εκκλησιαστική θέση είναι ότι εκείνη την εποχή τέθηκε και το θέμα του συλλήβδην αφορισμού των κομμουνιστών! Κι επειδή, όπως είπαμε, η Εκκλησία της Ελλάδος είχε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα των πάμπολλων απλών παπάδων που κάθε άλλο παρά τήρησαν εχθρική στάση προς το ΕΑΜ, κλήθηκε να βγάλει τα κάστανα από την φωτιά η Εκκλησία της... Κύπρου! Το 1946, ο μητροπολίτης Πάφου και τοποτηρητής τής αρχιεπισκοπής Κύπρου (μιας και τότε, ελέω άγγλων, δεν υπήρχε άλλος μητροπολίτης στο νησί) Λεόντιος Λεοντίου υπέβαλε επίσημο ερώτημα στον ειδικό επί του Κανονικού Δικαίου καθηγητή Αμίλκα Αλιβιζάτο "άν επιτρέπηται εις την Εκκλησίαν Κύπρου, όπως αφορίση το Κομμουνιστικόν Κόμμα, ή προβή εις καταδίκην τού Κομμουνισμού δια κανονικής αποφάσεως, εξαπολύουσα και σχετικήν Εγκύκλιον" (σ.σ.: προσοχή στο "εξαπολύουσα"!). Προς τιμή του, ο Αλιβιζάτος απάντησε αρνητικά: "αφορισμός αορίστως και κατ’ αγνώστων είναι αδύνατον να επιβληθή, άρα επιβολή της ποινής του αφορισμού γενικώς και αορίστως κατά του Κομμουνιστικού Κόμματος δεν χωρεί" ενώ "ουδέ και καθ’ ωρισμένων τυχόν αυτού οπαδών αορίστως και ομαδικώς δύναται να επιβληθή η ποινή του αφορισμού".

Αν, όμως, το ζήτημα του αφορισμού έκλεισε εν τη γενέσει του, η εκκλησία συνέχισε να κάνει ό,τι μπορούσε προκειμένου να συνασπίσει τους "υγιώς σκεπτόμενους" έλληνες κατά των κομμουνιστών. Προεξάρχουσα θέση σ' αυτή την "εθνική προσπάθεια" έχουν τα Τάγματα Εθνοφυλακής Αμύνης, τα διαβόητα Τ.Ε.Α., τα οποία αντικατέστησαν τα Τάγματα Ασφαλείας, προς το χειρότερο και το αγριώτερο. Το 1964, σε ομιλία του προς τους άνδρες των ΤΕΑ Φιλιατών, ο επίσκοπος Παραμυθίας, Φιλιατών και Γηρομερίου Τίτος Ματθαιάκης δεν διστάζει να αποκαλέσει τους ΤΕΑτζήδες σχεδόν ιεραπόστολους: "Δεν ομοιάζετε προς άλλους οπλίτας. Σεις είσθε πρωτοπόροι. Σεις διακρίνεσθε, διότι διαμένετε ως ιεραπόστολοι του έθνους μας, εις αυτά τα ακριτικά χωρία της επαρχίας Φιλιατών, που ευρίσκεται μέσα εις την προκάλυψιν. Και η Εκκλησία, η Μητρόπολίς μας, στα πρόσωπά σας ατενίζει διαρκώς τους συμπαραστάτας, τους υπερμάχους αγωνιστάς των ιδεωδών του Σωτήρος ημών Χριστού".

Κατά την διάρκεια του εμφυλίου αλλά και αργότερα, πέρασαν από το κολαστήριο της Μακρονήσου ως "διαφωτισταί" πολλοί αρχιμανδρίτες, οι οποίοι αργότερα εξαργύρωσαν την εθνικοφροσύνη τους με κάποιον επισκοπικό θρόνο. Ήδη έχουμε αναφερθεί στον Καλαβρύτων και Αιγιαλείας Αμβρόσιο Λενή αλλά μπορούμε πλάι του να προσθέσουμε μερικούς ακόμη, όπως τον Πατρών (πρώην Ζιχνών και Νευροκοπίου) Νικόδημο Βαλληνδρά, τον Μεσογαίας και Λαυρεωτικής Αγαθόνικο Φιλιππότη, τον Νικοπόλεως και Πρεβέζης Στυλιανό Κορνάρο (στενό φίλο τού επί χούντας διοικητή της ΚΥΠ Δημήτρη Ρουφογάλη), τον Λευκάδος και Ιθάκης Νικηφόρο Δεδούση κλπ. Την ίδια εξέλιξη είχαν και άλλοι αρχιμανδρίτες, οι οποίοι υπηρέτησαν την εθνικοφροσύνη σε άλλα "ευαγή ιδρύματα", όπως π.χ. ο Νέας Ιωνίας και Φιλαδελφείας Τιμόθεος Ματθαιάκης, ο οποίος είχε αναλάβει να "αναμορφώσει" τα "συμμοριτόπαιδα" στο κολαστήριο της Λέρου. Υπολογίζεται ότι 18 τέτοιοι "εθνικόφρονες" αρχιμανδρίτες ανταμείφθηκαν με επισκοπικό θρόνο για τις υπηρεσίες που πρόσφεραν.

Από την εποχή της κατοχής, κυρίως δε μετά τον εμφύλιο, απομακρύνθηκαν -είτε με το καλό είτε με το άγριο- από τις μητροπόλεις τους όσοι επίσκοποι τόλμησαν να συμπαθήσουν το ΕΑΜ, όπως ο Σερβίων και Κοζάνης Ιωακείμ Αποστολίδης, ο Ηλείας Αντώνιος Πολίτης, ο Χίου, Ψαρών και Οινουσσών Ιωακείμ Στρουμπής, ο Χαλκίδος Γρηγόριος Πλειαθός και ο Μηθύμνης Διονύσιος Μηνάς. Αντίθετα, όσοι τήρησαν είτε ανοιχτά γερμανόφιλη είτε απλώς "εθνικόφρονα" στάση, δεν αντιμετώπισαν κανένα απολύτως πρόβλημα. Παραδείγματα πάμπολλα: ο Σύρου, Τήνου, Άνδρου, Κέας καί Μήλου Φιλάρετος Ιωαννίδης, ο Ρόδου Απόστολος Τρύφωνος, ο Λέρου, Καλύμνου και Αστυπαλαίας Ισίδωρος Αηδονόπουλος, ο Μυτιλήνης Ιάκωβος Νικολάου-Γκιγκίλας, ο Αιτωλίας και Ακαρνανίας Ιερόθεος Παρασκευόπουλος (αξέχαστη η ευχή του "να είναι πάντα νικηφόρα τα γερμανικά στρατεύματα" ενώ ο Θέμος Κορνάρος τον κατήγγειλε ως βασανιστή ζώων), ο Σιδηροκάστρου Βασίλειος Μαγκριώτης, ο Φθιώτιδος Αμβρόσιος Νικολαΐδης, ο Σερρών και Νιγρίτης Κωνσταντίνος Μεγγρέλης, ο Παροναξίας και Θήρας Χερουβείμ Άννινος, ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών Σπυρίδων Βλάχος (μάρτυρας υπεράσπισης του Τσολάκογλου) και άλλοι ων ουκ έστι αριθμός, αρκετοί των οποίων κατηγορήθηκαν μεν ως δωσίλογοι αλλά αθωώθηκαν.

Ο Σερβίων και Κοζάνης Ιωακείμ Αποστολίδης φωτογραφίζεται με την "κυβέρνηση του βουνού".
Από αριστερά: Κ. Γαβριηλίδης, Στ. Χατζήμπεης, Άγγ. Αγγελόπουλος, Εμ. Μάντακας, Γ. Σιάντος,
Π. Κόκκαλης, Αλ. Σβώλος, επίσκοπος Ιωακείμ, Ευρ. Μπακιρτζής, Ηλ. Τσιριμώκος, Ν. Ασκούτσης.

Νομίζω ότι δεν χρειάζεται να προσθέσουμε περισσότερα για να τεκμηριώσουμε τις βαθειά αντικομμουνιστικές και σαφώς φιλοφασιστικές θέσεις τής εκκλησίας. Αν θέλαμε, θα μπορούσαμε να μιλάμε επί ώρες για τα "φυντάνια" που φύτρωσαν στο περίφημο "Τάγμα" τού Παντελεήμονα Φωστίνη, για το πώς ο Νικοπόλεως και Πρεβέζης Στυλιανός Κορνάρος έμεινε γνωστός με το παρατσούκλι "ο ιππαστί δεσπότης" ή για το ποιος φώναξε μέσα στην ιερά σύνοδο "παρούσα" και δεν τόλμησε κανείς να του πει κουβέντα. Δεν είναι, όμως, αυτό το θέμα μας. Απλώς, ας το έχει υπ' όψη του όποιος "πονηρός" θελήσει να με τσιγκλήσει.