Βρισκόμαστε στον Απρίλιο του 1939. Παρά το γερμανοπολωνικό σύμφωνο του 1934, οι συνεχείς διακηρύξεις τού Χίτλερ περί "ζωτικού χώρου" καθιστούν σαφές ότι δεν θ' αργήσει η στιγμή που ο γερμανός δικτάτορας θα στραφεί κατά της Πολωνίας. Ξαφνικά, η δυτική διπλωματία αρχίζει να ανησυχεί. Όμως, δεν ανησυχεί για την τύχη της Πολωνίας. Κάθε άλλο. Ανησυχεί μήπως οι γερμανοί "τα βρουν" με τους σοβιετικούς!
Πράγματι, η δύση αφ' ενός μεν γνωρίζει καλά ότι οι σοβιετικοί έχουν προβλήματα με την γερμανόφιλη Φινλανδία, για την οποία όμως ο Χίτλερ δεν πολυσκοτίζεται, αφ' ετέρου δε θεωρεί σχεδόν σίγουρο πως η Μόσχα δεν θα έλεγε όχι αν προσεταιριζόταν κάποιες βαλτικές δημοκρατίες, όπου υπάρχει σημαντικώτατο κομμουνιστικό στοιχείο. Βρεττανοί και γάλλοι, λοιπόν, εκτιμούν ότι Χίτλερ και Στάλιν θα μπορούσαν να βρουν (τουλάχιστον προσωρινά) πεδίο συνεννόησης και να μοιράσουν την ανατολική Ευρώπη με τρόπο που να ικανοποιεί και τους δυο. Για παράδειγμα, ο Χίτλερ θα μπορούσε να επιτρέψει την κυριαρχία της ΕΣΣΔ στην ανατολική Σκανδιναβία (ακόμη και στα βαλτικά εδάφη που διεκδικούν οι φινλανδοί) ενώ ο Στάλιν θα μπορούσε να επιτρέψει στην Γερμανία να βρει δίοδο προς τον Εύξεινο Πόντο και τα ρουμανικά πετρέλαια. Έτσι, στις 31 Μαρτίου, Βρεττανία και Γαλλία εγγυήθηκαν -με δημόσια συμφωνία- την βοήθειά τους στην Πολωνία, σε περίπτωση που η χώρα δεχόταν επίθεση. Λίγες μέρες αργότερα, το ίδιο "δίδυμο" πρόσφερε ανάλογες εγγυήσεις στην Ρουμανία (η οποία είχε διενέξεις με την Ουγγαρία) αλλά και στην Ελλάδα (την οποία ορεγόταν η Ιταλία).
Το αφτί τού Χίτλερ ίδρωσε τόσο πολύ μ' αυτή την συμφωνία ώστε μόλις τρεις μέρες αργότερα, στις 3 Απριλίου 1939, παρουσίασε στους επιτελείς του την Λευκή Εκδοχή (Fallweiss), κωδική ονομασία τού σχεδίου εκστρατείας κατά της Πολωνίας. Ουδείς αξιωματικός τόλμησε να εναντιωθεί στο σχέδιο αυτό, όχι μόνο επειδή είχαν καταπιεί την γλώσσα τους μετά τις απανωτές επιτυχίες του φύρερ αλλά και επειδή οι περισσότεροι απ' αυτούς είχαν πρωσσική καταγωγή, άρα μισούσαν τους πολωνούς.
Βρεττανοί και γάλλοι ήσαν σχεδόν βέβαιοι ότι οι δημόσιες δηλώσεις τους για συμπαράσταση σε Πολωνία, Ρουμανία και Ελλάδα θα προβλημάτιζαν τους γερμανούς. Πολύ περισσότερο, επειδή οι ΗΠΑ είχαν ήδη πολλαπλασιάσει τις δηλώσεις συμπάθειάς τους προς Αγγλία, Γαλλία και Πολωνία, ενώ αρνούνταν να ανγνωρίσουν το προτεκτοράτο Βοημίας-Μοραβίας. Μάλιστα δε, στις 15 Απριλίου, ο Ρούζβελτ απευθύνθηκε δημοσίως σε Χίτλερ και Μουσσολίνι, απαιτώντας από τους δυο φασίστες δικτάτορες να δώσουν εγγυήσεις ότι στο μέλλον δεν θα επετίθεντο κατά -ούτε λίγο, ούτε πολύ- 31 συγκεκριμένων χωρών. Φυσικά, οι δυο δικτάτορες έγραψαν τις απαιτήσεις τού Ρούζβελτ εκεί που δεν πιάνει μελάνι.
Εδώ, αξίζει να κάνουμε ένα διάλειμμα για να δώσουμε μερικές εξηγήσεις. Από τον Ιανουάριο του 1939, ο Ρούζβελτ είχε ζητήσει από το Κονγκρέσσο την έγκριση πιστώσεων για να ξεκινήσει ο επανεξοπλισμός τής χώρας. Βλέπετε, οι ΗΠΑ δεν μπορούσαν να ανακάμψουν από το κραχ τού 1929 και η αύξηση των δημοσίων δαπανών για εξοπλισμούς αποτελούσε έναν καλό τρόπο για να πάρει μπρος η πολιτειακή οικονομία. Όμως, οι χώρες του Συμφώνου Αντικομιντέρν (Γερμανία, Ιταλία, Ιαπωνία), μαζί με τους συμμάχους και τους δορυφόρους τους, θα μπορούσαν να δημιουργήσουν μια παγκόσμια ζώνη ελεύθερων συναλλαγών, η οποία θα έπληττε καίρια τα οικονομικά συμφέροντα των ΗΠΑ. Όπως έγραψε και ο πρέσβης Γκρου, "πρόκειται για μια ομάδα κρατών που ζητά να ανατρέψει το στάτους κβο (...) είναι οι φτωχοί εναντίον των πλουσίων (...) ο αντικομμουνισμός τους είναι απλώς το λάβαρο κάτω από το οποίο συσπειρώνονται". Υπ' αυτό το πρίσμα, Βρεττανία και Γαλλία μπορούσαν βάσιμα να ελπίζουν σε βοήθεια των ΗΠΑ, αν χρειαζόταν να ελέγξουν τον Χίτλερ. Τέλος του διαλείμματος.
Το παιχνίδι στην διπλωματική σκακιέρα άρχισε να χοντραίνει. Μια γαλλοβρεττανική αποστολή πήγε στην Μόσχα, με εμφανή σκοπό να ξεκινήσει συζητήσεις για πιθανή συμφωνία με τους σοβιετικούς και με αφανή να καθυστερήσει κάθε πιθανή επαφή του Στάλιν με τον Χίτλερ (η "ψιλοκουβεντούλα" θα διαρκούσε μέχρι τον Ιούνιο και, φυσικά, δεν επρόκειτο να καταλήξει πουθενά). Την ίδια ώρα, ο Χίτλερ, εμφανώς θυμωμένος αλλά και θέλοντας να δείξει την αποφασιστικότητά του, κατήγγειλε δημοσίως τόσο το σύμφωνο μη επίθεσης τού 1934 με την Πολωνία όσο και την αγγλογερμανική ναυτική συμφωνία (AGNA) του 1935. Κυρίως, όμως, προχώρησε στην τροποποίηση της απλής συνεργασίας Γερμανίας-Ιταλίας (δηλαδή, του Άξονα Βερολίνου-Ρώμης) σε στρατιωτική συμμαχία, διά της υπογραφής τής περίφημης Χαλύβδινης Συμφωνίας.
Στις αρχές Μαΐου 1939, λοιπόν, ο γερμανός υπουργός εξωτερικών Γιοακίμ φον Ρίμπεντροπ πήγε στο Κόμο τής Ιταλίας, για να προετοιμάσει από κοινού με τον ιταλό ομολογό του, τον κόμη Γκαλεάτσο Τσιάνο, το κείμενο της επικείμενης συμφωνίας. Τελικά, η συμφωνία υπεγράφη μεταξύ των δυο υπουργών στο Βερολίνο στις 22 Μαΐου και ονομάστηκε "Χαλύβδινη Συμφωνία" (γερμ.: Stahlpakt, ιταλ.: Patto d' Acciaio) επειδή για την υπογραφή της χρησιμοποιήθηκαν δυο ατσάλινες πέννες, οι οποίες κατασκευάστηκαν ειδικά για την περίσταση. Μεταξύ άλλων, η Συμφωνία προέβλεπε ότι (α) σε περίπτωση που κάποιο από τα συμβαλλόμενα μέρη εμπλεκόταν σε πόλεμο, το άλλο έπρεπε να προστρέξει σε βοήθειά του με όλες του τις δυνάμεις και (β) σε περίπτωση πολεμικής εμπλοκής, κανένα από τα δυο μέρη δεν θα υπέγραφε επί μέρους ανακωχή.
Λεπτομέρεια: Λίγο πιο πάνω είδαμε ότι τον Απρίλιο του 1939 Βρεττανία και Γαλλία πρόσφεραν εγγυήσεις για βοήθεια στην Ρουμανία, σε περίπτωση που η χώρα δεχόταν επίθεση από δυνάμεις τού Άξονα. Τελικά, έναν χρόνο αργότερα κι ενώ είχε ήδη ξεσπάσει ο πόλεμος, η Ρουμανία θα συνυπέγραφε την Χαλύβδινη Συμφωνία. Βέβαια, τότε η πολιτική κατάσταση στην χώρα είχε ανατραπεί και στην ηγεσία της βρισκόταν ο πραξικοπηματίας στρατηγός Ίον Αντονέσκου, μέγας θαυμαστής τού Χίτλερ.
Είπαμε πρωτύτερα ότι εκείνο για το οποίο κυρίως ανησυχούσε η δύση, ήταν μήπως η Γερμανία και η ΕΣΣΔ βρουν κοινό πεδίο συνεννόησης. Διάβολε, αυτοί είχαν επιτρέψει το θέριεμα της Γερμανίας και την θυσία ολόκληρων λαών για πάρτη της, με την προοπτική ότι ο Χίτλερ θα τα έβαζε με τους κομμουνιστές. Αν, τελικά, κατέληγε σε συνεννόηση μαζί τους, τί στα κομμάτια θα έκανε τόση δύναμη που είχε συγκεντρώσει;
Ξαφνικά, Τσάμπερλαιν και Νταλαντιέ άρχισαν να νοιώθουν ένα περίεργο μυρμήγκιασμα και κάτι φίδια να τους ζώνουν...
Πράγματι, η δύση αφ' ενός μεν γνωρίζει καλά ότι οι σοβιετικοί έχουν προβλήματα με την γερμανόφιλη Φινλανδία, για την οποία όμως ο Χίτλερ δεν πολυσκοτίζεται, αφ' ετέρου δε θεωρεί σχεδόν σίγουρο πως η Μόσχα δεν θα έλεγε όχι αν προσεταιριζόταν κάποιες βαλτικές δημοκρατίες, όπου υπάρχει σημαντικώτατο κομμουνιστικό στοιχείο. Βρεττανοί και γάλλοι, λοιπόν, εκτιμούν ότι Χίτλερ και Στάλιν θα μπορούσαν να βρουν (τουλάχιστον προσωρινά) πεδίο συνεννόησης και να μοιράσουν την ανατολική Ευρώπη με τρόπο που να ικανοποιεί και τους δυο. Για παράδειγμα, ο Χίτλερ θα μπορούσε να επιτρέψει την κυριαρχία της ΕΣΣΔ στην ανατολική Σκανδιναβία (ακόμη και στα βαλτικά εδάφη που διεκδικούν οι φινλανδοί) ενώ ο Στάλιν θα μπορούσε να επιτρέψει στην Γερμανία να βρει δίοδο προς τον Εύξεινο Πόντο και τα ρουμανικά πετρέλαια. Έτσι, στις 31 Μαρτίου, Βρεττανία και Γαλλία εγγυήθηκαν -με δημόσια συμφωνία- την βοήθειά τους στην Πολωνία, σε περίπτωση που η χώρα δεχόταν επίθεση. Λίγες μέρες αργότερα, το ίδιο "δίδυμο" πρόσφερε ανάλογες εγγυήσεις στην Ρουμανία (η οποία είχε διενέξεις με την Ουγγαρία) αλλά και στην Ελλάδα (την οποία ορεγόταν η Ιταλία).
Το αφτί τού Χίτλερ ίδρωσε τόσο πολύ μ' αυτή την συμφωνία ώστε μόλις τρεις μέρες αργότερα, στις 3 Απριλίου 1939, παρουσίασε στους επιτελείς του την Λευκή Εκδοχή (Fallweiss), κωδική ονομασία τού σχεδίου εκστρατείας κατά της Πολωνίας. Ουδείς αξιωματικός τόλμησε να εναντιωθεί στο σχέδιο αυτό, όχι μόνο επειδή είχαν καταπιεί την γλώσσα τους μετά τις απανωτές επιτυχίες του φύρερ αλλά και επειδή οι περισσότεροι απ' αυτούς είχαν πρωσσική καταγωγή, άρα μισούσαν τους πολωνούς.
Βρεττανοί και γάλλοι ήσαν σχεδόν βέβαιοι ότι οι δημόσιες δηλώσεις τους για συμπαράσταση σε Πολωνία, Ρουμανία και Ελλάδα θα προβλημάτιζαν τους γερμανούς. Πολύ περισσότερο, επειδή οι ΗΠΑ είχαν ήδη πολλαπλασιάσει τις δηλώσεις συμπάθειάς τους προς Αγγλία, Γαλλία και Πολωνία, ενώ αρνούνταν να ανγνωρίσουν το προτεκτοράτο Βοημίας-Μοραβίας. Μάλιστα δε, στις 15 Απριλίου, ο Ρούζβελτ απευθύνθηκε δημοσίως σε Χίτλερ και Μουσσολίνι, απαιτώντας από τους δυο φασίστες δικτάτορες να δώσουν εγγυήσεις ότι στο μέλλον δεν θα επετίθεντο κατά -ούτε λίγο, ούτε πολύ- 31 συγκεκριμένων χωρών. Φυσικά, οι δυο δικτάτορες έγραψαν τις απαιτήσεις τού Ρούζβελτ εκεί που δεν πιάνει μελάνι.
Εδώ, αξίζει να κάνουμε ένα διάλειμμα για να δώσουμε μερικές εξηγήσεις. Από τον Ιανουάριο του 1939, ο Ρούζβελτ είχε ζητήσει από το Κονγκρέσσο την έγκριση πιστώσεων για να ξεκινήσει ο επανεξοπλισμός τής χώρας. Βλέπετε, οι ΗΠΑ δεν μπορούσαν να ανακάμψουν από το κραχ τού 1929 και η αύξηση των δημοσίων δαπανών για εξοπλισμούς αποτελούσε έναν καλό τρόπο για να πάρει μπρος η πολιτειακή οικονομία. Όμως, οι χώρες του Συμφώνου Αντικομιντέρν (Γερμανία, Ιταλία, Ιαπωνία), μαζί με τους συμμάχους και τους δορυφόρους τους, θα μπορούσαν να δημιουργήσουν μια παγκόσμια ζώνη ελεύθερων συναλλαγών, η οποία θα έπληττε καίρια τα οικονομικά συμφέροντα των ΗΠΑ. Όπως έγραψε και ο πρέσβης Γκρου, "πρόκειται για μια ομάδα κρατών που ζητά να ανατρέψει το στάτους κβο (...) είναι οι φτωχοί εναντίον των πλουσίων (...) ο αντικομμουνισμός τους είναι απλώς το λάβαρο κάτω από το οποίο συσπειρώνονται". Υπ' αυτό το πρίσμα, Βρεττανία και Γαλλία μπορούσαν βάσιμα να ελπίζουν σε βοήθεια των ΗΠΑ, αν χρειαζόταν να ελέγξουν τον Χίτλερ. Τέλος του διαλείμματος.
Το παιχνίδι στην διπλωματική σκακιέρα άρχισε να χοντραίνει. Μια γαλλοβρεττανική αποστολή πήγε στην Μόσχα, με εμφανή σκοπό να ξεκινήσει συζητήσεις για πιθανή συμφωνία με τους σοβιετικούς και με αφανή να καθυστερήσει κάθε πιθανή επαφή του Στάλιν με τον Χίτλερ (η "ψιλοκουβεντούλα" θα διαρκούσε μέχρι τον Ιούνιο και, φυσικά, δεν επρόκειτο να καταλήξει πουθενά). Την ίδια ώρα, ο Χίτλερ, εμφανώς θυμωμένος αλλά και θέλοντας να δείξει την αποφασιστικότητά του, κατήγγειλε δημοσίως τόσο το σύμφωνο μη επίθεσης τού 1934 με την Πολωνία όσο και την αγγλογερμανική ναυτική συμφωνία (AGNA) του 1935. Κυρίως, όμως, προχώρησε στην τροποποίηση της απλής συνεργασίας Γερμανίας-Ιταλίας (δηλαδή, του Άξονα Βερολίνου-Ρώμης) σε στρατιωτική συμμαχία, διά της υπογραφής τής περίφημης Χαλύβδινης Συμφωνίας.
Στις αρχές Μαΐου 1939, λοιπόν, ο γερμανός υπουργός εξωτερικών Γιοακίμ φον Ρίμπεντροπ πήγε στο Κόμο τής Ιταλίας, για να προετοιμάσει από κοινού με τον ιταλό ομολογό του, τον κόμη Γκαλεάτσο Τσιάνο, το κείμενο της επικείμενης συμφωνίας. Τελικά, η συμφωνία υπεγράφη μεταξύ των δυο υπουργών στο Βερολίνο στις 22 Μαΐου και ονομάστηκε "Χαλύβδινη Συμφωνία" (γερμ.: Stahlpakt, ιταλ.: Patto d' Acciaio) επειδή για την υπογραφή της χρησιμοποιήθηκαν δυο ατσάλινες πέννες, οι οποίες κατασκευάστηκαν ειδικά για την περίσταση. Μεταξύ άλλων, η Συμφωνία προέβλεπε ότι (α) σε περίπτωση που κάποιο από τα συμβαλλόμενα μέρη εμπλεκόταν σε πόλεμο, το άλλο έπρεπε να προστρέξει σε βοήθειά του με όλες του τις δυνάμεις και (β) σε περίπτωση πολεμικής εμπλοκής, κανένα από τα δυο μέρη δεν θα υπέγραφε επί μέρους ανακωχή.
Λεπτομέρεια: Λίγο πιο πάνω είδαμε ότι τον Απρίλιο του 1939 Βρεττανία και Γαλλία πρόσφεραν εγγυήσεις για βοήθεια στην Ρουμανία, σε περίπτωση που η χώρα δεχόταν επίθεση από δυνάμεις τού Άξονα. Τελικά, έναν χρόνο αργότερα κι ενώ είχε ήδη ξεσπάσει ο πόλεμος, η Ρουμανία θα συνυπέγραφε την Χαλύβδινη Συμφωνία. Βέβαια, τότε η πολιτική κατάσταση στην χώρα είχε ανατραπεί και στην ηγεσία της βρισκόταν ο πραξικοπηματίας στρατηγός Ίον Αντονέσκου, μέγας θαυμαστής τού Χίτλερ.
Είπαμε πρωτύτερα ότι εκείνο για το οποίο κυρίως ανησυχούσε η δύση, ήταν μήπως η Γερμανία και η ΕΣΣΔ βρουν κοινό πεδίο συνεννόησης. Διάβολε, αυτοί είχαν επιτρέψει το θέριεμα της Γερμανίας και την θυσία ολόκληρων λαών για πάρτη της, με την προοπτική ότι ο Χίτλερ θα τα έβαζε με τους κομμουνιστές. Αν, τελικά, κατέληγε σε συνεννόηση μαζί τους, τί στα κομμάτια θα έκανε τόση δύναμη που είχε συγκεντρώσει;
Ξαφνικά, Τσάμπερλαιν και Νταλαντιέ άρχισαν να νοιώθουν ένα περίεργο μυρμήγκιασμα και κάτι φίδια να τους ζώνουν...
"Είναι ένας γρίφος που τον τυλίγει ένα μυστήριο, μέσα σε ένα αίνιγμα".
ΑπάντησηΔιαγραφήΟυίνστον Τσώρτσιλ, το 1939, σχετικά με τις προθέσεις της ΕΣΣΔ
και
"Ένας κομμουνιστής μοιάζει με κροκόδειλο. Όταν ανοίγει το στόμα του δεν ξέρεις αν είναι για να χαμογελάσει ή να σε κατασπαράξει."
(του ίδιου)
Τουλάχιστον ο διάδοχος του Νέβιλ Τσαμπερλέην είχε χιούμορ.
Πολύ καλή δουλειά Τέντι, συγχαρητήρια!