Ανατομία του νεοφιλελευθερισμού - 4. Πριν τον Φρήντμαν

Μπορεί η παγκοσμιοποίησή του να οφείλεται στον Μίλτον Φρήντμαν και στην "σχολή του Σικάγου" αλλά τα σπέρματα του νεοφιλελευθερισμού είχαν πέσει νωρίτερα. Την αρχή είχε κάνει ο αυστριακός οικονομολόγος Γιόζεφ Σουμπέτερ (Joseph Alois Schumpeter, 1883-1950). Στο κλασσικό βιβλίο του "Καπιταλισμός, Σοσιαλισμός και Δημοκρατία" (εκδόσεις "Παπαζήσης", σελ. 526), ο Σουμπέτερ διαπιστώνει (όπως και ο Μαρξ) την αδιάκοπη κίνηση και τη δυναμική φύση του καπιταλισμού. Θεωρεί, όπως κι ο Μαρξ, πως η ανάπτυξη του καπιταλισμού καταστρέφει τα θεμέλια της καπιταλιστικής κοινωνίας γιατί οξύνει τις αντιθέσεις του. Για τον Σουμπέτερ, η καπιταλιστική δυναμική οδηγεί στην κυριαρχία των μεγάλων επιχειρήσεων. Ο μονοπωλιακός καπιταλισμός των κυρίαρχων μεγάλων επιχειρήσεων αποτελεί το ανώτερο και τελευταίο στάδιο του καπιταλισμού. Όμως, η συμφωνία στο συμπέρασμα συνοδεύεται από μια εντελώς διαφορετική οπτική για τους παράγοντες που οδηγούν στην κρίση του καπιταλισμού. Ο Σουμπέτερ θεωρεί εντελώς αντεπιστημονικές τις απόψεις του Μαρξ για τον νόμο της αξίας, την υπεραξία και την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους και, κυρίως, την θεωρία της ταξικής πάλης.

Το "παράδοξο" Σουμπέτερ είναι η άποψη πως ο καπιταλισμός θα καταρρεύσει όχι λόγω της αποτυχίας του αλλά λόγω της επιτυχίας του. Η καπιταλιστική κοινωνία δεν θα πάψει να δημιουργεί κέρδος. Ο Σουμπέτερ αφιερώνει μεγάλο τμήμα των επεξεργασιών του για να αποδείξει πως η θεωρία της εξάντλησης των επενδυτικών ευκαιριών είναι ένας μύθος. Η δύναμη υπεροχής του καπιταλισμού δεν βρίσκεται στους μηχανισμούς της εργασιακής αξίας αλλά σ' αυτό που ο ίδιος αποκαλεί "δημιουργική καταστροφή". Η δύναμη του καπιταλισμού πηγάζει από τις νέες μεθόδους παραγωγής, τις νέες αγορές και μορφές οργάνωσης της βιομηχανίας, όπως αυτές αναπτύσσονται στο πλαίσιο της λειτουργίας των μεγάλων επιχειρήσεων του μονοπωλιακού καπιταλισμού. Για τον οικονομολόγο Σουμπέτερ μονοπώλιο σημαίνει δημιουργική καταστροφή και όχι μεγιστοποίηση κερδών. Η παρακμή τής επιχειρηματικής λειτουργίας και όχι ο περιορισμός των κερδών "καταστρέφει" την ίδια την δημιουργική καταστροφή.

Την πρωτόλεια σκέψη του Σουμπέτερ ανέλαβε να καλλιεργήσει ένας άλλος αυστριακός οικονομολόγος, ο Φρήντριχ φον Χάγιεκ (Friedrich August von Hayek, 1899-1992), μέντορας του Φρήντμαν. Περισσότερο φιλόσοφος παρά οικονομολόγος, ο Χάγιεκ στηρίχτηκε σε δυο αρχές: (α) η ανάπτυξη προέρχεται από την ελευθερία δράσης του ατόμου και οι κοινωνικοί θεσμοί λειτουργούν καλύτερα όταν προκύπτουν από την εθελοντική συνεργασία των ελεύθερων ατόμων, (β) ως απόρροια του προηγουμένου, οι κυβερνήσεις πρέπει να έχουν συγκεκριμένα όρια εξουσίας και επέμβασης, επειδή ο συλλογικός οικονομικός σχεδιασμός οδηγεί αναπόφευκτα στην απολυταρχική τυραννία.

Κατά την δεκαετία του '30, ο Χάγιεκ συγκρούστηκε ανοικτά με τον Κέυνς. Ενώ για τον Χάγιεκ η ανάκαμψη της οικονομίας απαιτούσε ρευστοποίηση των υπερβολικών επενδύσεων και αύξηση των αποταμιεύσεων, ο Κέυνς συνιστούσε μείωση της αποταμίευσης και αύξηση της κατανάλωσης, προκειμένου να στηριχθούν οι προσδοκίες κέρδους των εταιρειών. Με δυο λόγια, ο Χάγιεκ ζητούσε περισσότερη λιτότητα ενώ ο Κέυνς περισσότερες δαπάνες.

Με αυτά τα δεδομένα, μπορούμε να κατανοήσουμε γιατί ο Χάγιεκ έχασε την μάχη με τον Κέυνς κατά την δεκαετία του '30. Η πολιτική της λιτότητας που εισηγήθηκε ήταν κάτι παραπάνω από πολιτικά καταστροφική: ουσιαστικά η θεωρία του έφερε τον Χίτλερ στην εξουσία της Γερμανίας. Όπως παρατήρησε ο Κέυνς, αν όλοι, συμπεριλαμβανομένων των νοικοκυριών, των εταιρειών και των κυβερνήσεων, προσπαθήσουν ταυτόχρονα να εξοικονομήσουν χρήματα, δεν θα υπάρχει μετά κανένας τρόπος να σταματήσει η οικονομία να φθίνει, μέχρις ότου οι άνθρωποι γίνουν τόσο φτωχοί, ώστε να μην μπορούν πλέον να αποταμιεύσουν.

Παρ' ότι οι οικονομολόγοι όλου του κόσμου γύρισαν την πλάτη στον Χάγιεκ (το περίφημο "Νέο Συμβόλαιο - New Deal" είναι εμπνευσμένο εξ ολοκλήρου από την κεϋνσιανή θεωρία), ο Φρήντμαν τον θαύμασε. Και ο Χάγεκ ανταπέδωσε αυτόν τον θαυμασμό στηρίζοντας ολόπλευρα το φρηντμανικό έργο. Όταν ο Φρήντμαν και τα "παιδιά" του πήραν αποκοπή το έργο στήριξης της δικτατορίας Πινοτσέτ (θα μιλήσουμε σε επόμενο σημείωμα σχετικά), ο Χάγιεκ πραγματοποίησε αλλεπάλληλα ταξίδια στην Χιλή. Μάλιστα, σε δημοσιογραφική ερώτηση για το δικτατορικό καθεστώς, δεν δίστασε να δηλώσει: "Προσωπικά, προτιμώ μια φιλελεύθερη δικτατορία, παρά μια δημοκρατική κυβέρνηση από την οποία θα απουσιάζει ο φιλελευθερισμός" (Ιγνάσιο Ραμονέ, "Το απόλυτο κραχ", από τις "Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου", σελ. 154).

Κλείνοντας το σημερινό σημείωμα, ας κάνουμε μια "πρωθύστερη" παρατήρηση. Παρά την πλήρη αποτυχία των νεοφιλελεύθερων δογμάτων, η άρχουσα τάξη εξετίμησε δεόντως τους υποστηρικτές της και φρόντισε να τους τιμήσει με βραβείο Νόμπελ. Την αρχή έκανε ο ίδιος ο Χάγιεκ (1974) και ακολούθησαν τόσο ο Φρήντμαν (1975) όσο και τα "παιδιά" του: ο Τζωρτζ Στίγκλερ (1982), ο Τζέιμς Μπιουκάναν (1986), ο Ρόναλντ Κόουζ (1991) και ο Γκάρρυ Μπέκερ (1992).