"Εθνικισμός, κοινωνικές μεταβολές και μειονότητες" (Πόλη, Σεπτέμβρης 1955)

Παρασυρμένος από το ραχάτι της Καθαρής Δευτέρας, σκέφτηκα προς στιγμήν να περάσω την ώρα μου διαβάζοντας κάτι ελαφρύ. Όμως, αντί το χέρι μου να κατεβάσει από το ράφι κάποιο αστυνομικό μυθιστόρημα, τράβηξε ένα βιβλίο της Ντιλέκ Γκιουβέν (Dilek Güven) το οποίο διαπραγματεύεται το πογκρόμ κατά των Ελλήνων της Κωνσταντινουπόλεως τον Σεπτέμβριο του '55. Τίτλος του: "Εθνικισμός, κοινωνικές μεταβολές και μειονότητες" (Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2006, σελ. 387). Θεώρησα ότι είχε φάει αρκετή σκόνη κι είχε φτάσει πλέον η ώρα να το διαβάσω.

Είναι από μόνο του περίεργο που ένα τέτοιο βιβλίο έχει τούρκο συγγραφέα και δεν είναι στρατευμένο. Η -γεννημένη στην Γερμανία- καθηγήτρια αποκαλύπτει τον καθοριστικό ρόλο που διαδραμάτισε το "βαθύ κράτος" της Τουρκίας στα Σεπτεμβριανά. Η έρευνά της στηρίχθηκε στο ανέκδοτο υλικό του στρατιωτικού δικαστή Φαχρί Τσοκέρ, ο οποίος διεξήγαγε τις ανακρίσεις και συνέταξε τη δικογραφία της υπόθεσης. Για πρώτη φορά δημοσιεύονται έγγραφα και περισσότερες από διακόσιες φωτογραφίες που επιβεβαιώνουν την ενεργή συμμετοχή του στρατού και της αστυνομίας στα γεγονότα μέσα σε ένα γενικότερο σχέδιο όπου, κατά τη συγγραφέα, "όλα είχαν σχεδιαστεί από καιρό με κάθε λεπτομέρεια και αποτελούσαν μέρος ενός γενικότερου σχεδίου κατά των μειονοτήτων".

O βασικός σκοπός της κρίσης, σύμφωνα με την Γκιουβέν, ήταν να αποδυναμωθούν αριθμητικά οι μειονότητες. Η έκρηξη στη Θεσσαλονίκη ήταν η αφορμή, ενώ το κυπριακό ζήτημα δεν αποτελούσε τη βασική αιτία για τις επιθέσεις. Την περίοδο βρισκόταν ακόμα σε εξέλιξη η δημιουργία του "εθνικού κράτους" που είχε ξεκινήσει με την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας. Από τη δεκαετία του ’20 η ηγεσία της Τουρκίας δεν εμπιστευόταν τις μειονότητες, φοβούμενη ότι θα συνεργάζονταν με τους ομοεθνείς τους που ζούσαν στα γειτονικά ανεξάρτητα κράτη. Για τον λόγο αυτό προηγήθηκε μια σειρά από ενέργειες σε βάρος των μειονοτήτων, όπως ο φόρος Περιουσίας ή ο εκτοπισμός των Αρμενίων και των Εβραίων από την περιφέρεια τη δεκαετία του ’30. Σε έκθεση που είχε συνταχθεί το 1944 υπογραμμιζόταν ότι "οι Ρωμιοί είναι η πολυπληθέστερη και η πλέον επικίνδυνη μειονότητα γιατί μπορεί να συνεργαστεί με την Ελλάδα". Αυτό μαρτυρεί γιατί οι Έλληνες δέχθηκαν τον μεγαλύτερο όγκο των επιθέσεων χωρίς ωστόσο να είναι οι μόνοι. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα Σεπτεμβριανά δεν χτυπήθηκαν μόνον οι Έλληνες. Στους καταλόγους που κρατούσαν στα χέρια τους οι καθοδηγητές, τους οποίους παραθέτει στο βιβλίο της η Γκιουβέν, υπήρχαν και τα αρμενικά καταστήματα και οι αρμενικές οικογένειες. Κατά συνέπεια αν η αιτία ήταν το Κυπριακό για ποιο λόγο στράφηκαν εναντίον και των δύο άλλων κοινοτήτων;

Στο βιβλίο είναι σημαντική η εκτεταμένη κάλυψη του ρόλου της Βρετανικής διπλωματίας. Τον Αύγουστο του 1955 αποφασίσθηκε η διάσκεψη του Λονδίνου οπότε και η Τουρκία εμπλέκεται πλέον οριστικά στο Κυπριακό. Είναι εξαιρετικά σημαντικό ότι ένα χρόνο πριν από τα γεγονότα Άγγλος διπλωμάτης που υπηρετούσε στην Αθήνα σε τηλεγράφημά του ενημέρωνε το Λονδίνο ότι "αρκεί ένα χτύπημα στο σπίτι όπου γεννήθηκε ο Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη για να προκληθεί μείζονα κρίση στις σχέσεις των δύο χωρών, οι οποίες την περίοδο αυτή είναι άριστες". Τα γεγονότα εξυπηρετούσαν τους Βρετανούς και γι’ αυτό στα βρετανικά αρχεία, που διήλθε η συγγραφέας, δεν γίνεται λόγος για τις επιθέσεις κατά Αρμενίων και Εβραίων παρά μόνο πως "Τούρκοι και Έλληνες συγκρούσθηκαν για το Κυπριακό". Ταυτόχρονα απέτρεψαν τις ΗΠΑ να σταθούν στο πλευρό της Ελλάδας, η οποία σκόπευε να φέρει το πρόβλημα της Κύπρου στον ΟΗΕ.

Μετά τα γεγονότα κηρύχθηκε στρατιωτικός νόμος και ξεκίνησε η δικαστική διερεύνηση της υπόθεσης. Στην πρώτη δίκη οι κατηγορούμενοι ανάμεσα στους οποίους και τα μέλη του σωματείου "Η Κύπρος είναι τουρκική" αθωώθηκαν, προκειμένου να μην αποκαλύψουν τα ονόματα των οργανωτών των επιθέσεων. Ο Φαχρί Τσόκερ, το αρχείο του οποίου αποτελεί τη βάση του βιβλίου, ήταν ο δικαστής του 2ου Δικαστηρίου Μπέγιογλου. Τότε του είχαν ζητήσει να αποκρύψει τα στοιχεία που προέκυπταν από την έρευνά του, προκειμένου να επιρρίψουν τις ευθύνες για τα γεγονότα στους κομμουνιστές. Για 45 χρόνια φύλαγε τον φάκελο με τα αποδεικτικά έγγραφα, κατηγορητήρια, τον κατάλογο των συλληφθέντων, τα ονόματα των ιδιοκτητών των καταστημάτων που καταστράφηκαν, καθώς επίσης και περίπου 200 φωτογραφίες τραβηγμένες από την Ασφάλεια και ξένους δημοσιογράφους. Στις φωτογραφίες φαίνονται οι αστυνομικοί να γελούν και να βοηθούν τους δράστες, ακόμη και να καταστρέφουν. Επίσης πολλά από τα εικονιζόμενα πρόσωπα είναι σημαδεμένα με ένα σταυρό και δίπλα υπάρχουν χειρόγραφες σημειώσεις όπως "είναι ο Τζιχάρ που μένει στο Τζιχανγκίρ". Οι δράστες δηλαδή δεν ήταν ένα απρόσωπο πλήθος, αλλά είχαν αναγνωρισθεί. Ο συνταξιούχος στρατηγός, ίσως επειδή τον ενοχλούσε η συνείδησή του, άφησε το φάκελο αυτό στο Ίδρυμα Ιστορίας ζητώντας να αξιοποιηθεί, όπως και έγινε, μετά τον θάνατό του.

Συμπερασματικά μπορώ να πω ότι το βιβλίο της Γκιουβέν κάλυψε απολύτως την ανάγκη να μάθω με λεπτομέρειες τι ακριβώς συνέβη στην Πόλη εκείνες τις αποφράδες μέρες του 1955. Άριστο επίλογο απετέλεσε το κείμενο του Βασίλη Κυρατζόπουλου "Τα Σεπτεμβριανά ήταν Γενοκτονία" που βρήκα στο διαδίκτυο. Όσο κι αν μελαγχόλησα, ήταν -ίσως- ο καλύτερος τρόπος για να συνέλθω από την κραιπάλη της Αποκριάς.