Προσβολή συμβόλων: ποινικό αδίκημα ή όχι;

Κάποιοι ίσως θεωρήσουν το σημερινό μου θέμα ανεπίκαιρο αλλά προσωπικά θα το χαρακτήριζα ως διαχρονικό. Το πώς μου θυμήθηκε δεν έχει σημασία. Σημασία έχει το ερώτημα που βάζω στον αναγνώστη ευθύς εξ αρχής: πρέπει ή όχι να καταργηθεί το άρθρο 181 του ποινικού κώδικα, το οποίο αφορά "προσβολή συμβόλων του ελληνικού κράτους" και προβλέπει ότι "όποιος, για να εκδηλώσει μίσος ή περιφρόνηση, αφαιρεί, καταστρέφει, παραμορφώνει ή ρυπαίνει την επίσημη σημαία του κράτους ή έμβλημα της κυριαρχίας του, τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι δύο (2) ετών";

Κατ' αρχάς, ας δούμε ποια είναι η έννοια των συμβόλων και γιατί τίθεται θέμα δίωξης όποιου τα καταστρέφει. Το σύμβολο καθ' εαυτό δεν λέει τίποτε: η σημαία είναι ένα πανί, το περιστέρι είναι ένα πουλί, ο κλάδος ελαίας είναι ένα λιόκλαρο και το 666 ένας αριθμός. Όμως, οι άνθρωποι αποδίδουν στα σύμβολά τους και μια άλλη αναφορά, έναν άλλο ρόλο να διηγηθούν: η σημαία αναφέρεται στο κράτος, το περιστέρι στην ειρήνη, ο κλάδος ελαίας στην νίκη ή στην ειρήνη (κατά περίπτωση) και το 666 στον σατανά.

Δυο περιπτώσεις προσβολής σημαίας. Ποια είναι η χειρότερη;

Εδώ μπαίνει, σε θεωρητικό επίπεδο, το ζήτημα του υποχρεωτικού σεβασμού των συμβόλων και της ποινής για την προσβολή τους. Είναι, δηλαδή, δυνατόν να υποχρεώσεις κάποιον να σέβεται ένα δικό σου σύμβολο, το οποίο εκείνος δεν το βλέπει καν ως σύμβολο; Ποιός αποφασίζει για κάποιο σύμβολο όχι απλώς τι περιεχόμενο έχει αλλά τι περιεχόμενο πρέπει να έχει και, μάλιστα, για όλους; Είναι δυνατόν π.χ. η ελληνική σημαία να συμβολίζει τα ίδια πράγματα για τον στρατιώτη που πολέμησε στην Πίνδο το '40, για την γυναίκα της οποίας ο σύζυγος εκτελέστηκε στην κατοχή από τους γερμανούς, για τον γυιο ενός επί 40 χρόνια οικονομικού μετανάστη στην Αυστραλία και για τον νεόπλουτο γιάπη που κίνησε γη και ουρανό προκειμένου να μην υπηρετήσει την θητεία του;

Αξίζει να λάβουμε υπ' όψη μας και τον παραλογισμό που κρύβεται στο επόμενο άρθρο του ποινικού κώδικα: "Όποιος, για να εκδηλώσει μίσος ή περιφρόνηση, αφαιρεί, καταστρέφει, παραμορφώνει ή ρυπαίνει την επίσημη σημαία ή έμβλημα της κυριαρχίας ξένου κράτους, που τελεί σε ειρήνη με την Ελλάδα και είναι αναγνωρισμένο από αυτήν ή διακόπτει ή ηχητικά παρεμποδίζει τη δημόσια ανάκρουση του εθνικού του ύμνου, τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι έξι μηνών ή με χρηματική ποινή, εφόσον η αμοιβαιότητα είναι εξασφαλισμένη τόσο κατά το χρόνο εκτέλεσης της πράξης όσο και κατά το χρόνο εκδίκασής της. Η δίωξη ασκείται μόνο ύστερα από αίτηση της ξένης κυβέρνησης". Δηλαδή, αν προσβάλλουμε σημαία άλλου κράτους (παναπεί, σύμβολα άλλων), τιμωρούμαστε μόνον εάν (α) οι κυβερνήσεις μας δεν είναι τσακωμένες και (β) ζητήσει την τιμωρία μας το άλλο κράτος (για προσβολή τής ελληνικής σημαίας διωκόμαστε αυτεπάγγελτα).

Πάμε παρακάτω. Ποιός αποφασίζει ποιου συμβόλου η καταστροφή πρέπει να τιμωρείται και ποιου όχι; Αν πατήσω με το αυτοκίνητό μου ένα περιστέρι, πρέπει να τιμωρηθώ για καταστροφή συμβόλου της ειρήνης ή όχι; Όποιος καίει λιόκλαρα στο τζάκι, προσβάλλει τον κότινο της νίκης και πρέπει να πάει φυλακή ή όχι; Να τα τραβήξω λίγο περισσότερο; Το κουτί της κονσέρβας που φέρει μια ελληνική σημαία ως ένδειξη ότι φτιάχνεται στην Ελλάδα, πρέπει να πετάμε στα σκουπίδια ή όχι; Την ταμπελίτσα που φέρουν οι μαραθωνοδρόμοι με τον αριθμό και την σημαία της χώρας τους, μπορούν να την σκίσουν μετά το τέλος του αγώνα;

Θα μου πείτε ότι τώρα κοροϊδεύω και ότι ο νομοθέτης μιλάει για τιμωρία μόνο σε περίπτωση "εκδήλωσης μίσους ή περιφρόνησης". Μάλιστα. Και ποιος αποφαίνεται για το τι είχα εγώ στο μυαλό μου όταν έκαιγα την σημαία; Πώς ξέρει αν το έκανα από μίσος ή από περιφρόνηση και όχι για να ζεσταθώ ή για να προκαλέσω την οργή των χρυσαυγητών; Και στο κάτω-κάτω, σε ποια δημοκρατία νομιμοποιείται ο οποιοσδήποτε να δικάσει την σκέψη μου;


Το 1984, στο Ντάλλας του Τέξας, όπου γινόταν το συνέδριο των ρεπουμπλικανών, διοργανώθηκε μεγάλη εκδήλωση διαμαρτυρίας κατά του προέδρου Ρέηγκαν και του αντιπροέδρου Μονταίηλ. Κατά την διάρκεια των διαδηλώσεων, ο αριστερός ακτιβιστής Γκρέγκορυ Λη Τζόνσον έκαψε την σημαία των ΗΠΑ. Για την πράξη του αυτή, ο Τζόνσον καταδικάστηκε σε φυλάκιση ενός έτους και πρόστιμο 2.000 δολλαρίων. Μετά την καταδίκη του, ο Τζόνσον άσκησε έφεση, την οποία έχασε. Στην συνέχεια, άσκησε προσφυγή στο ποινικό εφετείο (ανώτατο δικαστήριο της πολιτείας), το οποίο ανέτρεψε την καταδικαστική απόφαση, με το σκεπτικό ότι η πράξη τού Τζόνσον συνιστούσε "συμβολικό λόγο", άρα προστατεύεται από την Πρώτη Τροπολογία. Με απλά λόγια, το δικαστήριο θεώρησε την καταδίκη τού Τζόνσον ως λογοκρισία, η οποία απαγορεύεται.

Παρένθεση. Επειδή έχει πράγματι σημασία, ας δούμε τι ακριβώς είπε το ποινικό εφετείο του Τέξας: "Αναγνωρίζουμε ότι το δικαίωμα στην διαφορά είναι στο επίκεντρο των ελευθεριών της Πρώτης Τροπολογίας (...) Μια κυβέρνηση δεν μπορεί να επιβάλει αίσθημα ενότητας στους πολίτες της. Ως εκ τούτου αυτή η ίδια κυβέρνηση δεν μπορεί να ορίζει ένα σύμβολο ενότητας και να συνταγογραφεί ένα σύνολο εγκεκριμένων μηνυμάτων που πρέπει να σχετίζονται με αυτό το σύμβολο (...)". Κλείνει η παρένθεση.

Τρεις περιπτώσεις προσβολής της σημαίας των ΗΠΑ. Στα δικαστήρια οδηγήθηκε μόνο ο Τζόνσον (αριστερά)

Μετά την δικαστική της ήττα, η πολιτεία τού Τέξας προσέφυγε στο Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ, το οποίο εξέδωσε την απόφασή του το 1989. Το Ανώτατο Δικαστήριο κλήθηκε να αποφασίσει κατά πόσο, εκτός από την ελευθερία του κοινού λόγου, το Σύνταγμα προστατεύει και τον "συμβολικό λόγο", δηλαδή τον λόγο διά των πράξεων. Η μνημειώδης απόφασή του ορίζει ότι η "προστασία τής ελευθερίας της γνώμης δεν τελειώνει στον προφορικό ή γραπτό λόγο αλλά καλύπτει και τις πράξεις οι οποίες μεταδίδουν ισχυρά μηνύματα". Εν τέλει δε, εξαφάνισε την καταδίκη του Τζόνσον και απέρριψε τον ισχυρισμό τής πολιτείας ότι "το κάψιμο της σημαίας δεν συνιστά ούτε απειλή κατά της ειρήνης ούτε κάλεσμα προς τέλεση ανόμων πράξεων".

Τελειώνοντας, αξίζει να παραθέσουμε και την άποψη ενός από τους δικαστές του Ανωτάτου Δικαστηρίου, του Άντονυ ΜακΛέοντ Κέννεντυ: "Μερικές φορές πρέπει να πάρουμε αποφάσεις που δεν μας αρέσουν. Το κάνουμε γιατί είναι σωστές, σωστές με την έννοια ότι ο νόμος και το σύνταγμα μας υποχρεώνουν να το κάνουμε. (…). Είναι οδυνηρό, αλλά θεμελιώδες: η σημαία προστατεύει εκείνους που την περιφρονούν".


Υστερόγραφο. Παρακαλώ τον αναγνώστη να συγκρατήσει την ενδεχόμενη οργή του από όσα διάβασε παραπάνω και να τα προσλάβει ως απλές παρατηρήσεις και τροφή για σκέψη προς εξαγωγή συμπερασμάτων (στα οποία δεν είναι απαραίτητο να συμφωνούμε). Όποιος ενδιαφέρεται για περισσότερες λεπτομέρειες περί την υπόθεση "Τέξας εναντίον Τζόνσον", ας ρίξει μια ματιά στις πηγές του κειμένου, δηλαδή στο κεφάλαιο "Texas v. Johnson" του ιστοτόπου Street Law και στα λήμματα της αγγλόγλωσσης Wikipedia "Gregory Lee Johnson" και "Texas v. Johnson". Δεν ξέρω τι βρισίδια έχω ρίξει κατά καιρούς στους πολιτειακούς αλλά στο συγκεκριμένο θέμα τούς παραδέχομαι.