"Η καρδιά του σκότους"

Στον Τζόζεφ Κόνραντ (Γιόζεφ Φιοντόρ Κορζενιόφσκι, 1857-1924) είχαμε αναφερθεί πριν ενάμιση -περίπου- χρόνο, όταν παρουσιάσαμε το κλασσικό του αριστούργημα "Η γραμμή σκιάς". Σήμερα θα μιλήσουμε για ένα άλλο βιβλίο τού αγγλόφωνου, πλην πολωνικής καταγωγής, συγγραφέα με το οποίο έγινε περισσότερο γνωστός μισό -και πλέον- αιώνα μετά τον θάνατό του. Πρόκειται για την νουβέλλα "Η καρδιά του σκότους", η οποία ενέπνευσε τον Φράνσις Φορντ Κόππολα να γυρίσει το all time classic αριστούργημά του "Αποκάλυψη τώρα".

Η υπόθεση του βιβλίου είναι μάλλον απλοϊκή. Στην προσπάθειά του να βρει δουλειά, ο άνεργος καπετάνιος Τσάρλι Μάρλοου προσλαμβάνεται από μια αποικιακή εταιρεία για να κουμαντάρει ένα ποταμόπλοιό της σε κάποιον ποταμό τού Κονγκό, ο οποίος δεν κατονομάζεται. Σκοπός τού Μάρλοου θα είναι να μεταφέρει το φίλντισι που "αγοράζει" η εταιρεία από τους ιθαγενείς, "πληρώνοντάς" τους με φανταχτερές χάντρες και κομματάκια χάλκινου σύρματος. Την "δουλειά" τής εταιρείας αναλαμβάνουν να διεκπεραιώσουν διάφοροι πράκτορες-ανταποκριτές της, οι οποίοι βρίσκονται διασκορπισμένοι σε ολόκληρο το Κονγκό.

Πριν καλά-καλά πατήσει το πόδι του στην αφρικανική ήπειρο, ο Μάρλοου ακούει να γίνεται λόγος για τον Κουρτς, τον πιο διάσημο πράκτορα της εταιρείας, ο οποίος μαζεύει μόνος του περισσότερο φίλντισι από όλους τους άλλους πράκτορες μαζί. Μόνο που ο Κουρτς έχει ένα ελάττωμα: δεν διστάζει να σκοτώσει τους ιθαγενείς και να κάψει τα χωριά τους. Κι αυτό δεν το κάνει για να κλέψει το φίλντισι (άλλωστε, ουσιαστικά το κλέβει αφού το πληρώνει με χάντρες) αλλά επειδή πιστεύει πως, αφανίζοντας τους μαύρους, τους...εκπολιτίζει. Όμως, αυτή η "ιδιοτροπία" τού Κουρτς έχει αρχίσει να διαδίδεται και η εταιρεία ανησυχεί πλέον για την φήμη της. Έτσι, ο Μάρλοου πρέπει να αναζητήσει τον παρανοϊκό Κουρτς και να τον σκοτώσει.

Με την σύντομη νουβέλλα του (μόλις 120 σελίδες) ο Κόνραντ μπήγει δίκοπο μαχαίρι στην καρδιά του εκμεταλλευτικού εμπορίου των αποικιών, το οποίο ανθούσε εκείνη την εποχή. Συνάμα, μέσα από το ψυχογράφημα του Κουρτς (ο οποίος προσπαθεί να εκπολιτίσει τους ιθαγενείς ενώ τους κλέβει και τους δολοφονεί), στιγματίζει τον δυτικό πολιτισμό, λίγα χρόνια πριν αυτός ο πολιτισμός οδηγήσει στο αιματοκύλισμα ολόκληρη την Ευρώπη.

Το 1979, το Κονγκό -υποτίθεται πως- είναι πλέον ελεύθερο και ανεξάρτητο κράτος. Έτσι, ο Κόππολα μεταφέρει την δράση τής ταινίας του στο Βιετνάμ, το οποίο είναι περισσότερο επίκαιρο. Όσο κι αν ο Μάρλον Μπράντο (ως συνταγματάρχης Κουρτς) δεν θυμίζει τον μικροκαμωμένο (στα γερμανικά, "κουρτς" σημαίνει ακριβώς αυτό) κι ασθενικό ήρωα του Κόνραντ, αποτελεί σχεδόν ακριβές ψυχογραφικό αντίγραφο τού πράκτορα Κουρτς. Συγκριτικά, όμως, "Η καρδιά του σκότους" είναι λιγώτερο κραυγαλέα από το "Αποκάλυψη τώρα", ο πράκτορας της νουβέλλας είναι λιγώτερο μοχθηρός από τον συνώνυμό του συνταγματάρχη και ο Τσάρλι Μάρλοου δεν έχει καμμία σχέση με την σκληράδα τού λοχαγού Γουίλλαρντ (Μάρτιν Σην). Πάντως, ενώ το όνομα και η σκιά του πλανάται διαρκώς στην εξέλιξη της ιστορίας, ο πράκτορας Κουρτς εμφανίζεται ελάχιστα, ακριβώς όπως και ο συνταγματάρχης στην ταινία: πρωτοπαρουσιάζεται στην σελίδα 100 και πεθαίνει στην σελίδα 117:

... Πέρασα πάλι το απόγευμα. Τον βρήκα ξαπλωμένο ανάσκελα με τα μάτια κλειστά και ξαναβγήκα αθόρυβα, αλλά τον άκουσα να ψιθυρίζει: "Να ζήσεις σωστά, να πεθάνεις, να πεθάνεις..." Έστησα αυτί. Τίποτ' άλλο. Να έκανε άραγε πρόβα σε κάποιον λόγο στον ύπνο του, ή μήπως ήταν τμήμα κάποιας φράσης από άρθρο εφημερίδας; Έγραφε παλιότερα σε εφημερίδες και είχε σκοπό να συνεχίσει - "για να διαδώσω τις ιδέες μου. Πρέπει"...
...Κάποιο βράδυ, μπαίνοντας μέσα με ένα κερί, τρόμαξα ακούγοντάς τον να λέει, με λιγάκι τρεμάμενη φωνή: "Κάθομαι εδώ στο σκοτάδι και περιμένω τον θάνατο"...Κατάφερα και ψέλλισα ένα "ωχ, κουταμάρες!" κι απόμεινα εκεί δίπλα του σαν απολιθωμένος...Φώναξε με φωνή ψιθυριστή σε κάποια εικόνα, σε κάποιο όραμα φώναξε δυο φορές - μια κραυγή που δεν ήταν πιο δυνατή από ανάσα: "Η φρίκη! Η φρίκη"...

"Η καρδιά του σκότους" γράφτηκε στο λυκόφως τού 19ου αιώνα (πρωτοκυκλοφόρησε το 1900) και δείχνει έντονα την ηλικία της αλλά παραμένει ένα κλασσικό βιβλίο, γραμμένο από έναν πραγματικά σημαντικό συγγραφέα. Προσωπικά, στην αρχή το διάβαζα αργά επειδή ένοιωθα να με κουράζει αλλά επιτάχυνα τον ρυθμό μόλις κατάλαβα ότι ακριβώς αυτό επεδίωκε ο Κόνραντ: να κουράσει τον αναγνώστη και να τον κάνει να αγανακτήσει. Γι' αυτό και δεν επιφύλαξε καμμιά έκπληξη και καμμιά έκρηξη στο φινάλε: η έκρηξη πρέπει να έχει ήδη γίνει μέσα στον αναγνώστη.

Κάποιοι έγραψαν πως "Η καρδιά του σκότους" αποτελεί μια ελεγεία στην παρακμή. Κάποιο άλλοι υποστήριξαν πως συνιστά μια αλληγορική αυτοβιογραφία τού -έτσι κι αλλιώς, ναυτικού- Κόνραντ. Ελάχιστη σημασία έχουν όλα αυτά. Η ουσία είναι ότι, χάρη στις εκδόσεις "Πατάκη", εμείς μπορούμε να απολαύσουμε ένα από τα σημαντικώτερα βιβλία τής αγγλικής λογοτεχνίας με λιγώτερα από 8 ευρώ. Κι αυτό κάνουμε.