"Περί φωτίσεως"

Σε κάποια χώρα γίνονται εκλογές. Η καταμέτρηση των ψήφων στην πρωτεύουσα αναδεικνύει πρώτη δύναμη το λευκό με ποσοστό περίπου 70%. Οι εκλογές επαναλαμβάνονται την επόμενη Κυριακή και το λευκό ξεπερνά το 80%. Μπροστά στο διαφαινόμενο κενό εξουσίας, τα δύο μεγάλα κόμματα, ο κρατικός μηχανισμός και οι δημόσιες υπηρεσίες εγκαταλείπουν την πόλη, καταστρώνοντας αστυνομικά σχέδια για να ανακαλύψουν τον υποκινητή. Μια έκπληξη όμως περιμένει τους κρατούντες: ο πληθυσμός της πόλης αφυπνίζεται, "φωτίζεται", και ανακαλύπτει από την αρχή τις αξίες της αλληλεγγύης, της προσωπικής ευθύνης, της αλληλοβοήθειας. Το κράτος όμως δεν έχει πει ακόμη την τελευταία λέξη...


Χωρίς αντίρρηση, ο Ζοζέ Σαραμάγκου (José de Sousa Saramago) ανήκει στους αιρετικούς συγγραφείς, αν και δεν θα ξαστοχούσα αν τον κατέτασσα στους βλάσφημους. Βλάσφημος, με την έννοια ότι δεν διστάζει να καταφερθεί εναντίον όλων των "κοινωνικώς αποδεκτών" καταστάσεων, εφ' όσον δεν τον εκφράζουν.

Αιρετικός και βλάσφημος, ναι. Αλλά ο Σαραμάγκου καταφέρνει να βγάζει αυθόρμητα από τα χείλη του αναγνώστη την κραυγή "πες τα, χρυσόστομε!" μιας κι όσοι βυθίζονται στα κείμενά του διαπιστώνουν ότι ο νομπελίστας πορτογάλος συγγραφέας τολμά να γράψει όσα εκείνοι τηρούν ως μύχιες σκέψεις. Ο Σαραμάγκου είναι μοναδικός σ' αυτό. Το έκανε άψογα στο "Περί τυφλότητος" και στο "Ο άνθρωπος αντίγραφο". Το κάνει εξ ίσου θαυμάσια και στο "Περί φωτίσεως". Άλλωστε, τούτο το βιβλίο μού δίνει την αίσθηση ότι αποτελεί φυσιολογική συνέχεια του "Περί τυφλότητος".

Στο "Περί φωτίσεως" (αυθεντικός τίτλος: Ensaio sobre a Lucidez - ήτοι: Δοκίμιο πάνω στη Φώτιση), ο Σαραμάγκου αποτυπώνει αυτό που πολλοί σκέφτονται πριν τις εκλογές: την επιλογή του λευκού. Αλλά δεν μένει στην απλή αποτύπωση. Παίρνει την ιδέα, την μεγεθύνει, την εξυψώνει και την αφήνει να φτάσει στο σημείο όπου η κοινωνία δεν παίρνει μόνο αποφάσεις αλλά τις υλοποιεί κιόλας. Η κοινωνία του Σαραμάγκου δεν επιθυμεί, απλώς, να ξεμπερδεύει από το διεφθαρμένο, φαύλο πολιτικό σύστημα αλλά το σωριάζει. Κι αυτή η ίδια κοινωνία, πάνω σ' αυτά συντρίμια, στήνει την αυτοκυβέρνησή της, δίχως ταγούς και εκλεκτούς αλλά με αλληλεγγύη. Με άλλα λόγια, ο Σαραμάγκου δίνει μορφή και σχήμα σε μια αναρχική κοινωνία.

Φυσικά, ο Σαραμάγκου δεν είναι θεωρητικός του αναρχισμού αλλά συγγραφέας. Έτσι, στήνει ένα πραγματικό θρίλλερ, όπου η κυβέρνηση της χώρας προσπαθεί -πρώτα με το καλό κι ύστερα με την βία- να αντιμετωπίσει την λαϊκή αντίδραση. Κι όταν αποτυγχάνουν τόσο οι εθνικές νουθεσίες όσο και η κρατική τρομοκρατία, η εξουσία επιλέγει την...λευκή διακυβέρνηση, ως απάντηση στην λευκή ψήφο. Η ιστορία γίνεται εφιαλτική και ο Σαραμάγκου διογκώνει αυτόν τον εφιάλτη, επιλέγοντας μια συνεχή ροή κειμένου, δίχως παραγράφους και στίξη.

Το "Περί φωτίσεως" δεν είναι εύκολο βιβλίο. Οπωσδήποτε, δεν συνίστατατι για συντροφιά σε διακοπές. Είναι, όμως, ένα βιβλίο για το οποίο κανένας αναγνώστης δεν θα μετανοιώσει για την προσπάθειά του να φτάσει ως την τελευταία σελίδα.


ΥΓ: Ας θεωρηθεί τούτο το κείμενο ως ελάχιστη απόδοση τιμής στον συγγραφέα ο οποίος πέθανε πριν δέκα μέρες.  José de Sousa Saramago (1922-2010), in memoriam...